«Η πνευματική πορεία του Γένους»

Πριν από λίγα χρόνια κάποιοι καθηγητάδες, που σπούδαζαν με έξοδα του έλληνα πολίτη στο εξωτερικό, αρθρογραφούσαν και έκαναν καριέρα σε ξένα πανεπιστήμια, διατυπώνοντας την άποψη πως δεν υπήρξε ποτέ ελληνικό έθνος, παρά μια τεχνητή τάχα μου οντότητα που μιμήθηκε μόδες της ευρωπαϊκής ιστοριογραφικής «μόδας». Πώς, όμως, να τολμήσουν να αρνηθούν τα κείμενα αιώνων μετά την Αλωση που μιλούσαν και θεμελίωναν τη συνείδηση πάνω στην ιστορία του Γένους. Και βέβαια η έννοια του Γένους έχει να κάνει με το ρήμα «γίγνομαι», όχι «γεννώ», που είναι μια ενέργεια που αναφέρεται σε μια διαρκή εξέλιξη, πορεία προς την ωριμότητα. Και αυτό στους λαούς δεν έχει όρια ως προς τον σκοπό, αλλά μια συνεχή προσπάθεια αναζήτησης της ουσίας της υπάρξεως και της δημιουργίας μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων που υπακούουν στον αρχαίο κανόνα για λαούς που έχουν το όμαιμον, το ομόθρησκον, το ομόγλωσσον και την κοινή ιστορία.

Οντως, η έννοια του Εθνους είναι νεωτερική, αλλά το Γένος, όποιου λαού, είναι ακριβώς τα έργα και η ιστορία της πορείας τους μέσα στον χρόνο, των δοκιμασιών τους, των κρίσεων, των κατορθωμάτων, της νάρκης συχνά και της αναγέννησης. Σήμερα, σε μιαν εποχή πολλαπλών κρίσεων και στην Ευρώπη και στον τόπο μας, κάθε μέρα κρίνεται και δοκιμάζεται κατά πόσο αντέχει να λειτουργεί, χωρίς να χάσει τα προαγιασμένα της λειτουργίας της. Και η αντοχή κάθε φορά αποδεικνύεται με έργα και δράσεις που στερεώνουν την πίστη στο ήθος και στο ύφος ενός λαού. Και είμαστε υπόχρεοι σε μελετητές της ιστορίας του Γένους μας που συγκεντρώνουν και αξιολογούν τεκμήρια της ιστορικής πνευματικής πορείας του Γένους.

Εχω μπροστά μου τον τέταρτο τόμο εκατοντάδων σελίδων του άξιου μελετητή της ιστορίας του ελληνικού Γένους Κ. Σπ. Στάικου, με τίτλο «Η πνευματική πορεία του Γένους. Από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τα προεπαναστατικά χρόνια». Εχω και παλιότερα θαυμάσει και εκτιμήσει την εκδοτική εποποιία του Στάικου που έχει χαρίσει στην παιδεία μας όλα τα πνευματικά οδόσημα της παιδείας του Γένους. Από την Αλωση ως την Επανάσταση του 1821. Και μόνο τα περιεχόμενα να διατρέξει κανείς αυτής της εξαίσιας έρευνας θα μείνει άναυδος για την ποσότητα, την ποιότητα και την ποικιλία της ύλης. Μόνο να διατρέξει κανείς τις χιλιάδες σελίδες των έξοχων εκδόσεων του έργου του Στάικου θα μπορέσει να αντιληφθεί πως εκατοντάδες συνειδήσεις μέσα σε δύσκολες συνθήκες και θεσμούς αργοπορούσαν και σταχυολογούσαν σπυρί σπυρί την πνευματική εγρήγορση Ελλήνων της Διασποράς που συγκροτούσαν την υπόγεια διαδρομή της ελληνικής πνευματικής παράδοσης, αλλά και της συνέχειας της ελληνικής σκέψης, των ελληνικών ηθών και της ελληνικής ιδιοπροσωπείας. Ο Στάικος, στον τέταρτο τόμο του γιγαντιαίου έργου του, που πραγματοποιήθηκε με χορηγία του Ομίλου Ιντεραμέρικαν, συγκεντρώνει έναν θησαυρό από χειρόγραφα και έντυπα δύο αιώνων της υπόγειας, αφού το Εθνος και το Γένος είναι υπόδουλα, διαδρομής έργων πνευματικής εγρήγορσης και αυτογνωσίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο αναπτύσσεται το ιστορικό πλαίσιο των εθνεγερτικών δράσεων πριν από το 1821, από τον Λάμπρο Κατσώνη ως τους Σουλιώτες και άλλες εθνεγερτικές εστίες. Στα επόμενα κεφάλαια εξετάζεται η πορεία του Γένους ως την Επανάσταση. Ετσι αναπτύσσεται μια έρευνα για τις ελληνικές κοινότητες στη Δύση και την Ανατολή και ο ρόλος της συνοχής του Γένους: Τεργέστη, Λιβόρνο, Βιέννη, μεγάλοι σταθμοί δράσης των Ελλήνων της Διασποράς. Στη συνέχεια εξετάζεται η συμβολή της ναυτιλίας στην οικονομική ανάπτυξη των Ελλήνων του 18ου αιώνα, οι πρώτοι εμπορικοί στόλοι των Ελλήνων και ο Πορτολάνος, χειρόγραφα και βιβλία ναυσιπλοΐας.

Ακολουθεί ο ρόλος της Βενετίας ως κατεξοχήν κέντρου της τυπογραφίας ελληνικών βιβλίων, για να ακολουθήσει η Βιέννη με δεκάδες βιβλία, περιοδικά, ημερολόγια και καλεντάρια. Ξεχωριστό κεφάλαιο, ασφαλώς, είναι η δράση του Ρήγα από το Βελεστίνο και η σπουδαία εκδοτική του δράση. Ακολουθούν τα Νέα Κέντρα του ελληνικού βιβλίου, η Λειψία, η Βούδα, η Πόλη, η Μοσχόπολη, η Σμύρνη, το Αγιον Ορος, η Χίος, οι Κυδωνίες, τα Επτάνησα, η Αγία Πετρούπολη.

Ιδιαίτερα κεφάλαια αφιερώνονται στους χορηγούς και πάτρονες του έντυπου βιβλίου, στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα στην Πατριαρχική Σχολή του 18ου αιώνα. Εξήντα σελίδες αφιερώνονται στο έργο του Αδαμάντιου Κοραή και στην πλούσια βιβλιοθήκη του, τώρα Βιβλιοθήκη της Χίου. Δεν θα μπορούσε, βέβαια, να λείπει ένα αφιέρωμα στον ρόλο της Εκκλησίας στη συνοχή του Γένους. Ακολουθούν κεφάλαια για την πνευματική κίνηση με αντικείμενο την Αρχιτεκτονική, την Ιατρική, τα Μαθηματικά έως τη Φιλοσοφία, κεφάλαια για τη διακίνηση του ελληνικού βιβλίου και εν τέλει ξεχωριστά κεφάλαια για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό στη Γλώσσα, την Εκπαίδευση, τις Θετικές Επιστήμες, τους Φαναριώτες, τις Σχολές και τις Ακαδημίες.

Ο Κ. Σπ. Στάικος με το έργο του αναδεικνύεται σημερινός διδάσκαλος του Γένους.