Ο άνθρωπος, ο ανθρωπισμός, το Πανεπιστήμιο

Γράφει η Άννα Μπατιστάτου

Μεταξύ των αξιών του πολιτισμού μας μια από τις πιο σταθερές και αδιαμφισβήτητες διαχρονικά είναι η Παιδεία. Στην κορυφή των θεσμών που την υπηρετούν βρίσκεται το Πανεπιστήμιο, ο κατ’ εξοχήν χώρος παραγωγής και όχι απλά μετάδοσης γνώσης. Στην δίνη των συζητήσεων γύρω από την φύση, τον προορισμό και την λειτουργία του, θα ήθελα στις επόμενες γραμμές να θυμίσω κάποια βασικά του χαρακτηριστικά, που, παρότι κοινότυπα, καθίστανται ενίοτε δυσδιάκριτα.

Η ευγενής αποστολή του Πανεπιστημίου για την εξύψωση του πνεύματος, δεν πρέπει να συσκοτίζει τον πραγματισμό της συγκρότησής του ως σώμα, που όπως ακριβώς και το ανθρώπινο σώμα, είναι ένσαρκο, με όλα τα χαρακτηριστικά ενός ζωντανού οργανισμού.

Όπως σε κάθε ανθρώπινο σώμα, έτσι και στο Πανεπιστήμιο είναι απαραίτητη η διαφοροποίηση με ενότητα, δηλαδή με οριζόντιους κανόνες. Η παρουσία πολλών και διαφορετικών εσωτερικών οργάνων και οι μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις, είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για την διατήρηση της ζωής σε φυσιολογικές συνθήκες, αλλά και για την επιβίωση σε περιπτώσεις νόσησης. Η οργάνωση σε Τμήματα και Σχολές πολλών και διαφορετικών επιστημονικών πεδίων επιτρέπει την διάδραση ανάμεσα στις επιστήμες, την διαθεματικότητα που τροφοδοτεί την καινοτομία, την ευρηματικότητα της προσαρμογή σε δύσκολες συνθήκες. Η δυναμική αλληλεπίδραση ερευνητών που υπηρετούν ποικίλα γνωστικά αντικείμενα, υπό διαφορετικό πρίσμα εξέτασης και μη τεμνόμενες μεθοδολογίες είναι εγγύηση για την καλλιέργεια γνώσης.

Όπως κάθε όργανο του ανθρώπινου σώματος, έτσι κάθε μέλος του Πανεπιστημίου λειτουργεί με αυτονομία κάτω από ένα ενιαίο πλαίσιο, με κοινό σκοπό την ευημερία του όλου, μέσα από την συνεργασία των μερών. Στην δομή του το πολυπληθέστερο και συχνότερα ανανεούμενο όργανο είναι ο φοιτητικός κόσμος, η τροφοδότρια δύναμη του πανεπιστημιακού οργανισμού, το ζωτικό αίμα που κυλάει στα αγγεία του.

Απέναντι στους φοιτητές, κάθε μέριμνα είναι ένα εμβόλιο, που προστατεύει από τις περιρρέουσες αντιξοότητες, ειδικά τους πιο αδύναμους, και αμβλύνει στην πράξη τις κοινωνικές ανισότητες. Το οξυγόνο που φέρνει η κοινωνία στους πανεπιστημιακούς ιστούς πρέπει να ανταποδίδεται με την καλλιέργεια υγιών κοινωνικών κυττάρων, την θωράκισή τους με δεξιότητες και ήθος που θα θεμελιώσουν την αειφορία και την ευημερία.

Η θωράκιση αυτή περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τις αρχές της ισονομίας και της ισοπολιτείας, του σεβασμού και της ανεκτικότητας. Γι’ αυτό το Πανεπιστήμιο δομείται και λειτουργεί με τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας. Από την άποψη αυτή, αποτελεί πρότυπο για το πολίτευμα, και εργαστήριο αγωγής για τους φοιτητές-πολίτες.

Η ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών, η απεριόριστη εμπιστοσύνη στον τρόπο με τον οποίον καλλιεργείται η επιστημονική θεωρία και οι εφαρμογές της καθίστανται ουτοπικά, αν δεν επιτηρούνται από την ίδια την ακαδημαϊκή κοινότητα. Στον προστατευμένο χώρο της ελεύθερης σκέψης, της καλλιέργειας του ταλέντου, της ανάπτυξης της καθεμιάς μοναδικής προσωπικότητας, δίνεται χρόνος για να επωασθεί η ιδέα και να διερευνηθεί η υπόθεση.

Στον μηχανισμό αυτό παραγωγής και διάδοσης νέας γνώσης, βασικό ρόλο έχουν τα ζωτικά όργανα, δηλαδή οι ακαδημαϊκοί στους οποίους έχουμε εμπιστευτεί την έρευνα και την διδασκαλία, με κριτήρια που είναι αυστηρά, ακόμα κι αν δεν είναι πάντα αδιάβλητα. Αυτοί είναι οι θεματοφύλακες της επιστήμης ως πνευματική κατάκτηση που είναι ανεξάρτητη από τις εφαρμογές της. Από την άποψη αυτή, η επιστήμη πρέπει φυσικά να μην είναι αποξενωμένη από τον χώρο της εργασίας, αλλά είναι οξύμωρο να είναι εξαρτημένη από τις επιταγές του.

Όπως είναι ανόμοια τα κύτταρα του σώματος, έτσι ποικίλες είναι και οι ακαδημαϊκές προσωπικότητες, αντικατοπτρίζοντας ό,τι συμβαίνει και στην κοινωνία. Δεν μπορούν τα κύτταρα να επιτελέσουν  το ρόλο τους αν δεν συγκροτούν σώμα διαφοροποιημένο, ιεραρχημένο και λειτουργικά αυτοτελές. Οι Πανεπιστημιακοί οφείλουν να συγκροτούν έναν οργανισμό απόλυτα και αποκλειστικά υπεύθυνο και για το περιεχόμενο της έρευνας και της εκπαίδευσης, αλλά και για την αυτοδιοίκηση του Πανεπιστημίου. Διότι αυτή είναι η εγγύηση για την περιφρούρηση της ηθικής και δεοντολογίας, υπό το πρίσμα της θεμελιώδους προτεραιότητας του πολιτισμού μας, που είναι ο ανθρωπισμός.

Όσοι μελετάμε τον ανθρώπινο οργανισμό εντυπωσιαζόμαστε από την ισχύ που κρύβει μέσα στην ευθραυστότητά του. Με αξιοθαύμαστες δυνατότητες προσαρμογής, ικανότητες ταχύτατης αντίδρασης, συνέργεια σώματος και πνεύματος και δυναμική εξέλιξη της μνήμης, επαναπροσδιορίζεται διαρκώς μέσα στο περιβάλλον του, άμεσα, αλλά και μακροπρόθεσμα. Το Πανεπιστήμιο που θέλει να είναι ελεύθερο και δημοκρατικό είναι εξ ορισμού ευάλωτο, γι’ αυτό οφείλει και μπορεί να είναι ευέλικτο, ευπροσάρμοστο, αναστοχαστικό και αυτοκριτικό. Ανταποκρινόμενο στα κελεύσματα της εποχής για αριστεία και ποιότητα, περισσότερο συντονισμένο τεχνολογικά, λιγότερο γραφειοκρατικό, πάντα όμως ανοιχτό και ελεύθερο, ώστε να συνεχίζει να τροφοδοτεί την κοινωνία με την ζωτική ενέργεια που αυτή έχει ανάγκη.

Αυτή η προσφορά του Πανεπιστημίου δεν μπορεί εύκολα να απεικονιστεί με πίνακες και γραφήματα, αντίθετα μπορεί εύκολα να υπονομευθεί με επιπόλαιες ρητορικές. Ο τραυματισμός του πανεπιστημιακού οργανισμού ενέχει τον κίνδυνο σοβαρής αιμορραγίας και επιπλοκών με απρόβλεπτες συνέπειες. Η προστασία του, ώστε να παραμείνει δημοκρατικό, ανοιχτό κι ελεύθερο, δεν είναι μόνο η απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινή προσδοκία στιβαρής παιδείας και δημιουργικού επαγγελματισμού, είναι επένδυση για την κοινωνική υγεία και ευημερία που όλοι προσδοκούμε.

Άννα Μπατιστάτου, MD, PhD

Καθηγήτρια Παθολογικής Ανατομίας

Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων