Πόλεμος στην Ουκρανία: Μπορεί η Ευρώπη να απαλλαγεί από το ρωσικό αέριο;

Στις 4.30’ τα ξημερώματα της 6ης Ιανουαρίου 2009 η νυχτερινή βάρδια στο Agropolychim, το μεγαλύτερο εργοστάσιο λιπασμάτων της Βουλγαρίας, έλαβε ένα φαξ που προειδοποιούσε ότι η παροχή αερίου επρόκειτο να διακοπεί πάραυτα. Οι μηχανικοί του εργοστασίου ζήτησαν παράταση τεσσάρων ωρών: μια άμεση διακοπή της λειτουργίας της μονάδας θα άφηνε ένα κοκτέιλ εκρηκτικών χημικών να πήξει στους σωλήνες, καταστρέφοντας έτσι ζωτικό εξοπλισμό. «Ήταν τα πάντα εκτεθειμένα», θυμάται ο διευθύνων σύμβουλος της Agropolychim Φιλίπ Ρομπό.

Η Βουλγαρία ήταν μια από τις χώρες που επλήγησαν περισσότερο όταν η Ρωσία διέκοψε την παροχή φυσικού αερίου στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια εκείνου του τσουχτερού χειμώνα. Μέσα σε μια ώρα τα καταστήματα ξεπούλησαν όλα τα στοκ από ηλεκτρικές θερμάστρες που διέθεταν. Οι άνθρωποι σε πολλά μέρη των Βαλκανίων έπρεπε να επιστρέψουν στο κάψιμο των ξύλων για να ζεσταθούν. Στο ζωολογικό κήπο της Σόφιας οι υπάλληλοι κατάφεραν να κρατήσουν ζωντανούς τους αφρικανικούς πιθήκους που τουρτούριζαν, χορηγώντας τους κουβάδες με ζεστό τσάι βοτάνων ανακατεμένο με λεμόνι και μέλι.

Σήμερα η Βουλγαρία μοιάζει και πάλι εξαιρετικά ευάλωτη σε περίπτωση που οι εξελίξεις στο ουκρανικό οδηγήσουν σε μια νέα ενεργειακή κατάρρευση.

Τα σημάδια από τις περικοπές φυσικού αερίου της Ρωσίας το 2006 και το 2009 διασχίζουν βαθιά την Ανατολική Ευρώπη. Eκ πρώτης όψεως ολόκληρη η ήπειρος φαίνεται να βρίσκεται και φέτος σε κίνδυνο εξαιτίας μιας φαινομενικά ακλόνητης εξάρτησης από την Gazprom, την εταιρεία-μονοπώλιο εξαγωγής φυσικού αερίου της Μόσχας. Οι εισαγωγές της Ευρώπης από τη Ρωσία αυξήθηκαν κατά 16% πέρυσι για να φτάσουν σε ιστορικά υψηλό επίπεδο. Συνολικά, η Gazprom προμηθεύει το 30% του φυσικού αερίου της Ευρώπης. Αλλά, σε πολλά ανατολικά κράτη η εξάρτηση αγγίζει το 100%.

Οι μισές εισαγωγές ρωσικού αερίου της Ευρώπης γίνονται μέσω της Ουκρανίας κι αυτή η προμήθεια παραμένει διαρκώς μια πιθανή όμηρος της πολιτικής. Τον περασμένο Ιούνιο η Gazprom διέκοψε τις πωλήσεις φυσικού αερίου στο Κίεβο εξαιτίας μιας διαφωνίας στην τιμολόγηση, αυξάνοντας τους φόβους ότι η Ουκρανία θα αναγκαζόταν να εμποδίσει τις ροές αερίου προς την Ευρώπη, εάν οι δικές της προμήθειες δεν αποκαθίσταντο το χειμώνα. Η Μόσχα εξάλλου σφίγγει τον κλοιό γύρω από το Κίεβο εμποδίζοντας τις χώρες της ΕΕ να επανεξάγουν ρωσικό φυσικό αέριο στην Ουκρανία – πρόκειται για τις λεγόμενες «αντίστροφες ροές».

Στους διπλωματικούς κύκλους υπάρχουν αυξημένες ελπίδες ότι στις διαπραγματεύσεις που θα διεξαχθούν στο Βερολίνο την επόμενη εβδομάδα η ΕΕ, η Ρωσία και η Ουκρανία θα καταλήξουν σε συμφωνία για την επανέναρξη της προμήθειας φυσικού αερίου στο Κίεβο. Αλλά ακόμα κι αν υπάρξει συμφωνία, οι περισσότερες κυβερνήσεις της Ανατολικής Ευρώπης δύσκολα μπορούν να χαλαρώσουν. «Η βασική μας ανησυχία δεν έχει να κάνει με τη μεταφορά φυσικού αερίου μέσω του εδάφους της Ουκρανίας», λέει ο υπεύθυνος της τσεχικής κυβέρνησης στον τομέα της Ενέργειας, Βάτσλαβ Μπαρτούσκα.

Η πρώτη γραμμή άμυνας της ΕΕ είναι τα πολύ υψηλότερα αποθέματα φυσικού αερίου που διαθέτει σήμερα συγκριτικά με εκείνα του 2009. Οι δεξαμενές είναι τώρα γεμάτες κατά 93% προσφέροντας έτσι στις περισσότερες χώρες ένα μαξιλάρι ασφαλείας αρκετών εβδομάδων ή και μηνών σε περίπτωση που η Ρωσία κόψει τις προμήθειες. Η Ουγγαρία, για παράδειγμα, μετά την προηγούμενη κρίση αύξησε τον όγκο των υπογείων εγκαταστάσεων αποθήκευσης φυσικού αερίου στα 6,2 δισ. κυβικά μέτρα για να διασφαλίσει την ετήσια κατανάλωσή της, που φθάνει τα 10,2 δισ. κυβικά μέτρα. Τα ουγγρικά διαθέσιμα είναι αυτή τη στιγμή 4,2 δισ. κυβικά μέτρα. Η Τσεχία έχει διαθέσιμα 3,3 δισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, ποσότητα που της παρέχει μια ασφάλεια καθώς η ετήσια κατανάλωσή της φθάνει τα 7,5 δισ. κυβικά.

Με τις τιμές του πετρελαίου να υποχωρούν κάτω από τα 90 δολάρια το βαρέλι, η ΕΕ είναι ολοένα και πιο πεπεισμένη ότι το υπουργείο Οικονομικών της Μόσχας δεν επιθυμεί καμία μείωση στις πωλήσεις φυσικού αερίου, ούτε διακινδυνεύει μια ενδεχόμενη ιστορική μετατόπιση περισσότερων Ευρωπαίων πελατών από το φυσικό αέριο σε άλλα καύσιμα. «Συνειδητοποιούν ότι θα έμπαιναν κι αυτοί σε μπελάδες. Επιπλέον η Ρωσία έχει συμφέρον να θεωρείται αξιόπιστος προμηθευτής», λέει ο πρώην επίτροπος Εμπορίου της ΕΕ Κάρελ Ντε Γκαχτ.

Ωστόσο είναι ίσως πολύ αργά για τους Ρώσους να σταματήσουν τη σταδιακή αλλά συστηματική απομάκρυνση των Ευρωπαίων από την Gazprom, που βρίσκεται σε εξέλιξη. Τα σχέδια του κ. Ρομπό στην Agropolychim δείχνουν ότι η Μόσχα δεν έχει όλα τα χαρτιά στα χέρια της. Το επόμενο έτος το βουγαρικό εργοστάσιο θα στραφεί από το φυσικό αέριο στη βιομάζα και θα λειτουργεί με άχυρο και θρυμματισμένο ξύλο. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για την Gazprom, επειδή η Agropolychim και η Neochim, οι κορυφαίες μονάδες λιπασμάτων της Βουλγαρίας, καταναλώνουν από κοινού περίπου το 25% του φυσικού αερίου στη χώρα.

Παρόμοια είναι η ιστορία και στην Πολωνία, όπου η Grupa Azoty, ο μεγαλύτερος καταναλωτής φυσικού αερίου της χώρας, επιδιώκει να σπάσει την εξάρτησή της από τη Ρωσία. Η Grupa Azoty, επίσης ένας όμιλος λιπασμάτων, καταναλώνει το 15% των ετήσιων εισαγωγών φυσικού αερίου της Πολωνίας. Αλλά έχει υποσχεθεί ότι από το έτος 2026 τα μισά από τα 2,3 δισ. κυβικά μέτρα που καταναλώνει θα τα προμηθεύεται από μη ρωσικές πηγές. «Πιστεύω ακράδαντα ότι θα μπορέσουμε να το καταφέρουμε αυτό», λέει ο διευθύνων σύμβουλος Πάβελ Γιαρκζέφσκι.

Ο κ. Γιαρκζέφσκι βασίζει εν μέρει την πεποίθησή του στις βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές που συντελούνται στην ΕΕ και περιγράφονται με το χαλαρό όρο «ενεργειακή ένωση». Οι χώρες της ΕΕ κατασκευάζουν βασικές υποδομές – όπως για παράδειγμα τερματικούς σταθμούς εισαγωγής υγροποιημένου φυσικού αερίου και διασυνοριακούς αγωγούς – για να σπάσουν την ασφυκτική εξάρτηση από τις ρωσικές οδούς εφοδιασμού. Ωστόσο, η πρόοδος στο όλο εγχείρημα είναι αγωνιωδώς αργή. Ο οίκος αξιολόγησης Fitch δεν αναμένει να μειώσει η Ευρώπη την ενεργειακή εξάρτησή της από τη Ρωσία «πριν από την επόμενη δεκαετία, ενδεχομένως και πολύ αργότερα».

Οι μεγάλες δυτικές χώρες της ΕΕ διατρέχουν μικρότερο κίνδυνο επειδή διαθέτουν ήδη μεγαλύτερη ποικιλομορφία εφοδιασμού και επίσης μεγάλα λιμάνια εισαγωγής υγροποιημένου αερίου (LNG), μέσω των οποίων προμηθεύονται φυσικό αέριο από τη Νορβηγία, την Αλγερία και από ακόμα πιο μακριά. Η Γερμανία διαθέτει τον αγωγό Nord Stream μέσω του οποίου εισάγει αέριο απευθείας από τη Ρωσία. Ο αγωγός αυτός θεωρείται απίθανο να παγιδευτεί επειδή δεν διέρχεται από την Ουκρανία. Η χώρα της Δύσης που θεωρείται πιο ευάλωτη ενεργειακά είναι η Ιταλία, η οποία θα αντιμετώπιζε προβλήματα εάν ξεσπούσαν ταυτόχρονα ταραχές και στη Ρωσία και στη Λιβύη.

Η Grupa Azoty είναι πιθανό να επωφεληθεί από έναν τερματικό σταθμό LNG στο Σβινούισι στις πολωνικές ακτές της Βαλτικής, που θα ανοίξει το επόμενο έτος. Η Βαλτική θα εξυπηρετείται επίσης από έναν τερματικό σταθμό στο Κλαϊπέντα στη Λιθουανία, ο οποίος θα ξεκινήσει τη λειτουργία του το 2015.

«Ένας αγωγός που συνδέει τον τερματικό σταθμό και τη (θυγατρική της Azoty) Zaklady Chemiczne Police θα μας επιτρέψει να επωφεληθούμε από πρόσθετες ροές μη ρωσικού φυσικού αερίου από τον Περσικό Κόλπο ή από ροές σχιστολιθικού πετρελαίου από τις ΗΠΑ», λέει ο κ. Γιαρκζέφσκι. Οι ΗΠΑ συζητούν εάν θα στείλουν προμήθειες στην Πολωνία. Κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να συμβεί εάν η Ουάσιγκτον δεν άρει τους γενικούς περιορισμούς που έχει υιοθετήσει στις εξαγωγές φυσικού αερίου από τη χώρα.

Η Agropolychim και η Grupa Azoty λένε επίσης ότι απομακρύνονται από τη Ρωσία εξαιτίας των υψηλών τιμών που θέτει η Gazprom ως εγγύηση για τον εφοδιασμό. Δεν ήταν δυνατή η επικοινωνία με την Gazprom για να σχολιάσει το θέμα.

Ο κ. Ρομπό λέει ότι απομακρύνεται από τη Ρωσία για οικονομικούς λόγους. Επειδή οι ρωσικές τιμές είναι πολύ υψηλότερες από εκείνες που βρίσκει κανείς σε ευρωπαϊκούς κόμβους, όπως στο Ζέεμπριγκε του Βελγίου, όπου το φυσικό αέριο διακινείται σε μια ανοιχτή αγορά. «Είμαι επιχειρηματίας . . . αυτό έχει να κάνει με την οικονομία. Αν πετύχαινα την ίδια τιμή [για το αέριο] με τη βιομάζα, δεν θα προσανατολιζόμουν στη βιομάζα», εξηγεί.

Ο ενεργειακός αναλυτής και πρώην πρεσβευτής της Βουλγαρίας στη Μόσχα Ίλιαν Βασίλεφ λέει ότι οι υψηλές τιμές της Ρωσίας ακρωτηριάζουν την ανταγωνιστικότητα των βιομηχανιών της Κεντρικής Ευρώπης σε τομείς όπως τα χημικά, η μεταλλουργία, αλλά καθιστούν πανάκριβη και την κεντρική θέρμανση. «Λίγοι, αν υπάρχουν ακόμα, παραμένουν στη ζωή», λέει.

Στην πραγματικότητα, λέει ο κ. Βασίλεφ, η Gazprom κατείνει στην εξόντωση των πελατών της, επιταχύνοντας την αποβιομηχάνιση με τις υψηλές τιμές που ζητεί. Οι εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου από τη Βουλγαρία μειώθηκαν στα 2,7 δισ. κυβικά μέτρα πέρυσι από 6,7 δισ. κυβικά μέτρα που ήταν το 1989, το τελευταίο έτος της κομμουνιστικής κυριαρχίας.

Ο βούλγαρος αναλυτής υποστηρίζει ότι οποιαδήποτε απόφαση της Ρωσίας να μειώσει το φυσικό αέριο θα εξαρτηθεί από πολιτικούς παράγοντες στη Μόσχα. «Ο παραλογισμός του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν έχει όρια και αυτά τα όρια τίθενται πρώτον από την αίσθηση του τι χρειάζεται για να επιβιώσει και δεύτερον από το πόσο έχει στο χέρι τους ολιγάρχες», λέει.

Η Ρωσία θα ήταν πρόθυμη να αποφύγει οποιοδήποτε σοκ που θα ωθούσε την ΕΕ να υιοθετήσει άλλα καύσιμα, προσθέτει ο κ. Βασίλεφ. «Δεν περιμένω ότι ακόμη και αν διακοπεί η παροχή φυσικού αερίου αυτό θα διαρκέσει πολύ. Διότι η Μόσχα γνωρίζει ότι μια τέτοια κίνηση θα πυροδοτήσει ριζικές τάσεις διαφοροποίησης στην ΕΕ που δεν θα μπορέσει να ελέγξει», εξηγεί.

Στην Πράγα ο Μπαρτούσκα επίσης προειδοποιεί ότι ο κ. Πούτιν πιθανότατα θα διαπιστώσει ότι ο δρόμος που ακολούθησε δεν έχει επιστροφή: «Η αλλαγή καυσίμου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Θα είναι κοστοβόρα και θα απαιτήσει κάποιο χρόνο. Αλλά άπαξ και γίνει, πολλοί πελάτες δεν θα επιστρέψουν στο φυσικό αέριο ακόμα κι αν η βιομηχανία αερίου στο σύνολό της πέσει στα γόνατα για να τους εκλιπαρεί».

(ΓΡΑΦΗΜΑ 5)