Ο αντικομμουνισμός ήταν το πρόσχημα. Ο ΕΛΑΣ είχε συντριβεί στρατιωτικά στον Γράμμο τον Αύγουστο του 1949, η Γιάλτα και ο Ψυχρός Πόλεμος είχαν περιχαρακώσει τους δύο αντιτιθέμενους κόσμους. Το εξόριστο ΚΚΕ είχε πλέον παύσει να εκπέμπει το σύνθημα « παρά πόδα αρμ». Οι πρώην αντάρτες είχαν ηττηθεί ξανά, αυτήν την φορά από την νοσταλγία, και είχαν αρχίσει, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ΄60, να επιστρέφουν δειλά-δειλά από τις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στα ελληνικά χωριά τους. Στο τέλος της διακυβέρνησης της ΕΡΕ, το 1963, οι περισσότεροι πολιτικοί κρατούμενοι είχαν απολυθεί από τις φυλακές ή επιστρέψει από τους τόπους εκτοπισμού. Πραγματική πιθανότητα «επανάστασης του προλεταριάτου» ή νέου εμφυλίου πολέμου δεν υπήρχε. Το Γραφείο Εσωτερικού του εξόριστου ΚΚΕ είχε προσανατολισθεί στην γραμμή του Ηλία Ηλιού «θα τους ταράξουμε στην νομιμότητα». Είναι δε αστείο να πιστεύει κανείς ότι τυχόν επικράτηση του μεγαλοαστού, αμερικανού υπηκόου, καθηγητού Οικονομικών του Μπέρκλεϋ Ανδρέα Παπανδρέου θα οδηγούσε σε αριστερή δικτατορία.

Ασφαλώς το συλλογικό μετατραυματικό σοκ υφίστατο, ζωντανό και πανίσχυρο. Οι φοβίες και οι ανασφάλειες της μεγάλης κεντροδεξιάς μάζας τροφοδοτούσαν την διαιώνιση του θεσμικού αντικομμουνισμού. Ο ολιγαρχικός, κληρονομικός κοινοβουλευτισμός λειτουργούσε εν μέσω παρακρατικής βίας, νοθείας και παραθεσμικών παρεμβάσεων της δυναστείας. Αλλά το βαθύτερο πρόβλημα ήταν ότι η ιλιγγιώδης οικονομική ανάπτυξη, που οργανώθηκε από μία σειρά χαρισματικών προσωπικοτήτων (Καρτάλης, Μαρκεζίνης, Παπαληγούρας), δεν συνοδεύθηκε από αντίστοιχη αναδιανομή του εισοδήματος. Η ύπαιθρος παρέμενε καθηλωμένη σε τραγική φτώχεια και καθυστέρηση, με μόνες διεξόδους το πελατειακό σύστημα, την αστυφιλία και την εξωτερική μετανάστευση. Οι προσφυγικές μάζες ανέρχονταν ραγδαία με την σκληρή τους εργασία, αλλά ήταν ακόμα περιθωριοποιημένες από την παλαιοελλαδική ιθύνουσα τάξη. Οι εαμογενείς ήταν αποκλεισμένοι από το δημόσιο λόγω «φρονημάτων». Η δε εσωτερική μετανάστευση είχε δημιουργήσει νέα κοινωνικά στρώματα μέσα στις πόλεις, που διεκδικούσαν μία καλύτερη μοίρα. Την Ελλάδα κυβερνούσαν (όπως διακήρυττε ο πιό ριζοσπάστης αστός πολιτικός, ο Σπύρος Μαρκεζίνης) 300 οικογένειες, που κρατούσαν στα χέρια τους το μονοπώλιο της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας.

Οι πραιτωριανοί της εξουσίας, δηλαδή οι αξιωματικοί που είχαν πολεμήσει στον εμφύλιο πόλεμο για να διασώσουν το αθηναϊκό κατεστημένο, παρέμεναν κοινωνικά και οικονομικά υποβαθμισμένοι από την μετεμφυλιακή άρχουσα τάξη. Κατάγονταν κυρίως από αγροτικές ή μικροαστικές οικογένειες της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδος [όπως έχω με αναλυτικούς πίνακες αποδείξει στο έργο μου Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών: Κοινωνία, Οικονομία, Ιδεολογία, εκδόσεις Παπαζήση, γ΄έκδοση]. Υπέβλεπαν το μισητό σε αυτούς, αλαζονικό και υπεροπτικό κοινωνικοπολιτικό κατεστημένο των Αθηνών. Το υπονόμευσαν και το υπέσκαψαν μεθοδικά σε διάστημα δεκαπενταετίας. Την δεκαετία του ΄60 εκμεταλλεύθηκαν  τις αδυναμίες του, τα λάθη του και τις αντιφάσεις του. Και φυσικά το μοιραίο λάθος του: την Αποστασία. Την 21η Απριλίου τόλμησαν να κινηθούν χωρίς άνωθεν διαταγές. Η τόλμη τους τους έφερε στην εξουσία.

Δεν είναι μόνον η πλειοψηφικά αγροτική και μικροαστική κοινωνική καταγωγή των πραξικοπηματιών που δείχνει την πληβειακή ταξική διάσταση του πραξικοπήματος. Δεν είναι ούτε μόνον η μικρομεσαία θέση τους  στην στρατιωτική ιεραρχία (στην πλειοψηφία τους από λοχαγοί έως συνταγματάρχες). Είναι το πρώτο διάγγελμα της 21ης Απριλίου που έκανε πολλούς να διερωτηθούν αν πρόκειται για κομμουνιστικό κίνημα. Είναι η βίαιη ανατροπή της στρατιωτικής ιεραρχίας, με λοχαγούς να διατάσσουν ή και να κακοποιούν στρατηγούς.

Είναι και η κιτς αισθητική τους, τυπικό προϊόν της νόθας αστικοποίησης και της σύγχυσης των αγροτικών τους καταβολών με την ελλιπή τους αστικοποίηση. Είναι ο παραληρηματικός πολιτικός τους λόγος, μείγμα αρχαΐζουσας με λογίδριο καφενείου. Είναι η οικονομική πολιτική τους, που δεν ανέτρεψε τις δομές, αλλά την διάρθρωση εντός των δομών, δημιουργώντας με δάνεια νέα στρώματα εργολάβων και προμηθευτών του δημοσίου (που αργότερα διέπρεψαν ως…αντιστασιακοί). Είναι και η (ορθή) εύνοια προς την αγροτική τάξη. Είναι η ατολμία τους να λύσουν το ασφαλιστικό. Είναι και η (σώφρων) εκχώρηση της δημόσιας διοίκησης σε τεχνοκράτες. Αλλά, πιό πολύ από όλα, προδίδει το ταξικό τους μίσος η χαρακτηριστική βαναυσότητα με την οποία μεταχειρίστηκαν τους αστούς αιχμαλώτους τους. Από τον κορυφαίο 65χρονο φιλόσοφο Παναγιώτη Κανελλόπουλο, μέχρι τους νεαρούς αντιστασιακούς φοιτητές, εντελώς ακίνδυνους στην πραγματικότητα για το καθεστώς που εγκαθίδρυσαν.

Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης. Από τις εκδόσεις Καπόν κυκλοφορεί το συλλεκτικό τεύχος 47 της επιθεώρησης ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ για την Ελληνική Επανάσταση.

Headlines