Χωρίς διαφορετικότητα πεθαίνουμε

Ηδη στον 18ο αιώνα, ο Ιμάνουελ Καντ έλεγε πως, επειδή η Γη είναι στρογγυλή, ο άλλος δεν μπορεί ποτέ να είναι εντελώς ξένος και πως οι πολιτικές αναταραχές που σημειώνονται σε μια περιοχή γίνονται αισθητές παντού. Οπως επισημαίνει όμως στη «Monde» η αλγερινής καταγωγής φιλόσοφος και ψυχαναλύτρια Ελέν Λ’Εγιέ, η γειτνίαση είναι μια σύνθετη και σχετική έννοια. Θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ως το διάστημα ανάμεσα σε ένα σημείο που ονομάζουμε «σπίτι μου» και σε ένα σημείο που είναι «το σπίτι του άλλου». Μόνο που το «σπίτι» μπορεί να είναι ο δρόμος μου, η πόλη μου, η χώρα μου ή η περιοχή του κόσμου στην οποία ζω. Και ο «άλλος» μπορεί να είναι κάποιος που συμπαθώ ή που περιφρονώ, που με τρομάζει ή που με αφήνει αδιάφορο.

Η Ουκρανία αποτελεί μια ζώνη ανάμεσα στη Ρωσία και την υπόλοιπη ευρωπαϊκή ήπειρο, είναι λοιπόν λογικό να βοηθάμε τους κατοίκους της αφού μας προστατεύουν. Είναι υποκριτικό, από την άλλη πλευρά, η Ευρωπαϊκή Ενωση να χορηγεί καθεστώς προσωρινής προστασίας στους ουκρανούς πρόσφυγες και να το αρνείται σε όσους ζούσαν στην Ουκρανία χωρίς να έχουν ουκρανική υπηκοότητα – για να μη μιλήσουμε για τους 761.000 αιτούντες άσυλο από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, που οι αιτήσεις τους εκκρεμούν σε πολλές περιπτώσεις εδώ και ενάμιση ή δύο χρόνια.

To πρόβλημα με τη λατρεία της ταυτότητας, λέει η γαλλίδα φιλόσοφος, είναι ότι συσχετίζουμε τη γειτνίαση με την ομοιότητα. Αρχικά είμαι χαρούμενος όταν κάποιος είναι όμοιος με μένα. Στη συνέχεια όμως ανακαλύπτω ότι οι ομοιότητες είναι υπερβολικές ή, εν τέλει, όχι αρκετές. Συγκρίνω τον εαυτό μου μαζί του και καταλαβαίνω ότι κάτι δεν πάει καλά. Ισως λοιπόν θα ήταν προτιμότερο να συσχετίζουμε τη γειτνίαση με τη διαφορετικότητα. Και να δεχθούμε ότι ο γείτονας δεν είναι αναγκαστικά όμοιος, αλλά διαφορετικός. Χωρίς διαφορετικότητα πεθαίνουμε, έλεγε ο Κλοντ Λεβί-Στρος για τις κοινωνίες.

Ο ξενόφοβος θα απαντούσε ότι είναι «φυσιολογικό» να προτιμά αυτούς τους οποίους αισθάνεται πραγματικά όμοιους μ’ εκείνον. Στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνει πόσο τον ενδιαφέρει η διαφορετικότητα την οποία αρνείται. Εχει έμμονη ιδέα μαζί της, όπως οι πουριτανοί με το σεξ. Ομως η διαφορετικότητα είναι ο νόμος της κοινωνίας. Και το μίσος προς τον άλλο γίνεται κάποια στιγμή μίσος προς τη διαφορετικότητα μέσα μας. Η απόρριψη του ξένου δεν αποτελεί λοιπόν μια βιώσιμη επιλογή, ούτε σε προσωπικό ούτε σε συλλογικό επίπεδο.

Ο πολιτικός θα απαντούσε ότι αυτό που τον ενδιαφέρει είναι η αποτελεσματική διαχείριση του προβλήματος. Ομως οι αποφάσεις των κυβερνήσεων στηρίζονται συχνά σε ψευδή στοιχεία, όπως ότι κριτήριο της υποδοχής των ξένων είναι η ομοιότητα. Λείπει αυτό που ο Καντ αποκαλούσε «ρυθμιστικές ιδέες»: μια από αυτές είναι ότι η διαφορετικότητα δεν υποβαθμίζει τις συνθήκες διαβίωσής μας.

Η βασική αιτία του αδιεξόδου είναι βέβαια ότι η Ευρώπη δεν έχει κοινή μεταναστευτική πολιτική. Οι χώρες του Βίσεγκραντ (Τσεχική Δημοκρατία, Σλοβακία, Ουγγαρία, Πολωνία) αρνούνται να δεχθούν μη ευρωπαίους πρόσφυγες (αναγκάζοντας την ΕΕ να τους επιβάλει κυρώσεις), άνοιξαν όμως την αγκαλιά τους στους Ουκρανούς (και τώρα απαιτούν την άρση των κυρώσεων). Αλλά και οι χώρες του Νότου (Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα) μπορεί τώρα να δέχονται με χαρά τους ουκρανούς πρόσφυγες, ταυτόχρονα όμως κατηγορούνται είτε για επαναπροωθήσεις των άλλων προσφύγων είτε για διευκόλυνσή τους να μεταβούν παράνομα σε άλλες χώρες.

Η Ευρώπη δεν μπορεί ασφαλώς να λύσει όλα τα προβλήματα του πλανήτη, τονίζει ο γάλλος αναλυτής Σαμί Ναΐρ στην «El Pais». Δεν μπορεί όμως και να εξαρτά την εφαρμογή των ανθρωπιστικών της αξιών από την εθνικότητα των προσφύγων. Και δεν μπορεί να ανέχεται να παραβιάζεται τόσο η Οδηγία της 20ής Ιουλίου του 2001, για «την προοδευτική δημιουργία ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, ανοιχτού σε εκείνους οι οποίοι, εξαναγκασμένοι από τις περιστάσεις, αναζητούν νόμιμα προστασία στην Ευρωπαϊκή Ενωση», όσο και η Συνθήκη της Γενεύης για το καθεστώς των πολιτικών προσφύγων. Δεν αφοπλίζει με τον τρόπο αυτό τους λαϊκιστές. Τους κανονικοποιεί.

Ελέν Λ’Εγιέ (1959 – )
Μια ελάχιστη ηθική
Παρατηρώντας τον πόλεμο της Ουκρανίας, λέει η Ελέν Λ’Εγιέ, διαπιστώνουμε για άλλη μια φορά ότι η «ομοιότητα» μπορεί να παράγει πολύ μεγαλύτερη εχθρότητα απ’ ό,τι νομίζουμε. Οι αδελφοκτόνες συγκρούσεις είναι συχνά οι πιο βίαιες, γιατί περιλαμβάνουν τον παράγοντα της γενεαλογικής σχέσης. Ποιος είναι ο καλύτερος γιος; Ποιος έχει δικαιώματα στην κληρονομιά; Ο Βλαντίμιρ Πούτιν θεωρεί τον εαυτό του τον πραγματικό κληρονόμο τόσο της Σοβιετικής Ενωσης όσο και της αυτοκρατορίας των τσάρων. Οι Ουκρανοί, πάλι, δεν μπορούν να πιστέψουν ότι οι Ρώσοι αρνούνται να τους πιστέψουν όταν τους διηγούνται πόσο υποφέρουν και παραμένουν προσκολλημένοι στην επίσημη προπαγάνδα. Αυτό που εν τέλει μας κάνει όλους γείτονες δεν είναι πως η Γη είναι στρογγυλή, αλλά πως μας συνδέει μια ελάχιστη ηθική που συνίσταται στο να πιστεύει ο ένας τον άλλο. Στην περίπτωση της Ουκρανίας και της Ρωσίας, αυτός ο δεσμός έχει διαρραγεί.