Ο Γκράμσι πέρα από τα δόγματα

Μπορεί στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης να απαντά στα προβλήματα που αυτή γεννά ένας κομμουνιστής του Μεσοπολέμου, όσο και ανοιχτόμυαλος να ήταν αυτός; Η μελέτη του Δημήτρη Δημητράκου, ομότιμου καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας και ενός από τους πιο αυθεντικούς έλληνες φιλελεύθερους επιστήμονες, βαθύτατου γνώστη του Καρλ Πόπερ, αποδεικνύει πως η αδογμάτιστη ανάγνωση του Αντόνιο Γκράμσι προσφέρει αν όχι απαντήσεις για το σήμερα, σίγουρα όμως μεθοδολογικά κλειδιά για το στήσιμο σύγχρονων «ηγεμονικών λόγων». Βάση αυτής της μελέτης, την οποία μετέφρασε από τα γαλλικά ο πολύπειρος Ανδρέας Παππάς, αποτελεί η διδακτορική διατριβή του συγγραφέα. Αυτή, χωρίς να αλλάξει στα μείζονα, αναπροσαρμόστηκε στις σημερινές ανάγκες. Οπως τονίζει ο συγγραφέας κίνητρο και αφετηρία του γι’ αυτή τη μελέτη αποτέλεσε η ανάγκη ανανέωσης και υπέρβασης του μαρξισμού. Πραγματοποιώντας την όμως κατέληξε στο συμπέρασμα πως παρ’ όλο που ο Γκράμσι δεν ήταν φιλελεύθερος δημοκράτης, στο διάσπαρτο και αποσπασματικό σώμα των γραπτών του, λόγω του ότι τα περισσότερα γράφηκαν στη φυλακή, υπάρχει ένας βασικός κορμός κριτικού πνεύματος, πολιτικού και πολιτισμικού πλουραλισμού, ένας συνδυασμός ρεαλισμού και πολιτικής τόλμης, μια αμφισβήτηση των δήθεν απόλυτων αληθειών του μαρξισμού και κυρίως μια ορθολογική αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Ο Γκράμσι παρά τις δυσκολίες της εποχής και της ίδιας της ζωής του, έντεκα από αυτά τα χρόνια τα πέρασε στη φυλακή, όπου έγραψε και τα πασίγνωστα «Τετράδια Φυλακής», κατόρθωσε «να δημιουργήσει μια κριτική παράδοση στους κόλπους του μαρξισμού, να τον αποκαταστήσει ως «ανοιχτό κύκλο»» (σ. 338). Ο Γκράμσι πάλεψε ανάμεσα στον ορθολογισμό της επιστήμης την οποία σεβόταν απεριόριστα και τον ιστορικισμό. Την πίστη δηλαδή πως τις απόψεις των μαρξιστών τις δικαιώνει η ιστορία. Ο ιστορικισμός πρεσβεύει πως ενώνει την ιστορία με τη φιλοσοφία μέσα από τη δράση ενός υποκειμένου που «δρα» εντός της ιστορίας. Ετσι όμως – τονίζει εμφατικά ο Δημητράκος – οι επιστήμες δεν ελέγχονται στη βάση της αντιστοιχίας τους με την πραγματικότητα, αλλά με βάση την εναρμόνισή τους ή όχι με την ιστορία. Δεν είναι τυχαίο που το ΚΚΕ – καμία σχέση βεβαίως με τον γκραμσισμό – υποστηρίζει πως παρά την κατάρρευση του κομμουνισμού, η ιστορία θα τον δικαιώσει.

Βίος και θεωρία

Ο Δημητράκος παρακολουθεί το έργο και τη ζωή του Γκράμσι από τα νεανικά του χρόνια έως τον θάνατο το 1937. Κατά τον συγγραφέα ο μίτος που ενώνει τις απόψεις του Γκράμσι είναι το ζήτημα της κατάκτησης της εξουσίας και πιο συγκεκριμένα το ποιο είναι το επαναστατικό υποκείμενο και ποιος ο χαρακτήρας της εξουσίας. Αντίθετα με τον σοβιετικό μαρξισμό-λενινισμό ο Γκράμσι δεν πίστευε πως η κατάκτηση της εξουσίας από τις «υπεξούσιες τάξεις» είναι νομοτελειακή ούτε ότι αυτή αφορά αποκλειστικά μια τάξη ή ένα κόμμα που δρα εντός της ή και πάνω απ’ αυτήν. Αν και δεν αρνείται καθαρά τη λενινιστική δικτατορία του προλεταριάτου, τη μετατρέπει σε συμμαχία της εργατικής τάξης με τα φτωχά αγροτικά στρώματα. Ο Γκράμσι πίστευε πως η κατάκτηση της εξουσίας στον εκβιομηχανισμένο δυτικό κόσμο και πολιτισμό – αυτός αναγνωρίζει μόνο τον δυτικό πολιτισμό ως τέτοιον – δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συναίνεση των υπεξούσιων καταπιεσμένων τάξεων. Για να επιτευχθεί όμως αυτή, χρειάζεται να κτισθεί μια ηγεμονία στη βάση μιας ηθικής και διανοητικής υπεροχής.

Γεννημένος το 1891 στο Αλες, μια κωμόπολη της Σαρδηνίας, δεν ήταν δυνατόν να μην τον απασχολήσουν τα προβλήματα του Νότου και η αμφίδρομη σχέση οικουμενικού/υπεξούσιου. Οταν όμως το 1911 φεύγει από τη Σαρδηνία για το Τορίνο εντάσσεται στο Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και ξεπερνά τη «σαρδηνιακή» του περίοδο. Αφού μεσολάβησε ο Μεγάλος Πόλεμος, στον οποίο ο Γκράμσι ακολούθησε τη γραμμή Μουσολίνι για συμμετοχή υπέρ της Αντάντ της Ιταλίας σ’ αυτόν, μαζί με τους Τολιάτι, Τάσκα και Τερατσίνι την Πρωτομαγιά του 1919 ιδρύει την εφημερίδα «L’ Ordine Nuovo». Από εδώ παρακολουθεί και γράφει για την άνθηση και την ήττα των «εσωτερικών επιτροπών» και «συμβουλίων» στα εργοστάσια του Τορίνο, τα οποία είδε ως πρόπλασμα της συναίνεσης των υπεξούσιων για την κατάληψη της εξουσίας. Αυτοί οι τέσσερις με τον Αμαντέο Μπορντίγκα τον Ιανουάριο του 1921 θα αποχωρήσουν από το Σοσιαλιστικό Κόμμα για να ιδρύσουν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας. Ο Γκράμσι συμμαχεί με τον Μπορντίγκα, ο οποίος γίνεται ηγέτης του Κόμματος. Το 1922 αρνείται, όπως και ο Μπορντίγκα, την επανένωση με το ΙΣΚ, όπως ζητούσε η Τρίτη Διεθνής. Υποχωρεί όμως και το 1923 συγκρούεται με την αδιάλλακτη στάση του Μπορντίγκα που οδηγούσε το κόμμα σε ακινησία. Το 1926, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία του με τον Τολιάτι, συγκρούεται και με αυτόν λόγω του ότι ο μεταπολεμικός ηγέτης των ιταλών κομμουνιστών υποστήριζε τον Στάλιν στην εσωκομματική σύγκρουση. Την περίοδο 1923-1926 είχε αρχίσει να κτίζει την αντίληψή του περί ηγεμονίας, οργανικότητας, κράτους ως ηθικού στοιχείου ενότητας και εργατο-αγροτικού μπλοκ.

Ηγεμονία και πόλεμος θέσεων

Εδώ ο συγγραφέας κάνει μια ιδιαιτέρως αξιόλογη παρατήρηση. Ο περίφημος διαχωρισμός του Γκράμσι για τον πόλεμο ελιγμών που αφορά την κατάληψη εξ εφόδου της εξουσίας και περί του πολέμου θέσεων ως μια στρατηγική στησίματος μιας ηγεμονικής συμμαχίας μεταξύ των υπεξούσιων τάξεων στο πεδίο της κοινωνίας των πολιτών, δεν αφορά δύο διαφορετικές στρατηγικές, αλλά μία στην οποία ο πόλεμος ελιγμών είναι μια στιγμή, όχι πάντοτε αναγκαία, στον μακροχρόνιο πόλεμο θέσεων. Επίσης ο πνευματικός ευπατρίδης Δημητράκος τονίζει πως ούτε η διάκριση που θέλει ο πόλεμος ελιγμών να ανήκει στην Ανατολή και ο πόλεμος θέσεων στη Δύση είναι σωστή. Κατά τον Γκράμσι ο πρώτος αφορά τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες και ο δεύτερος τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές. Με αυτόν τον τρόπο ανάγνωσης και ερμηνείας αποφεύγονται οι μονομερείς και αβαθείς προσεγγίσεις του γκραμσιανού έργου. Από την ανάλυση του Δημητράκου δεν διαφεύγει και ο ρόλος του κράτους ως μηχανισμού ηθικής ενότητας εντός του οποίου συνυπάρχουν η πολιτική κοινωνία με την κοινωνία των πολιτών, του κράτους ως εκπαιδευτή. Ολόκληρο κεφάλαιο αφιερώνει ο συγγραφέας για να τονίσει τη σημασία που παίζει η μέσω των οργανικών διανοούμενων παιδαγωγική διάσταση της κατάκτησης της εξουσίας, συστατικό στοιχείο της γκραμσιανής θεωρίας της γνώσης, αλλά και της αντίληψής του για τον αμεσοδημοκρατικό  χαρακτήρα της εξουσίας μετά την κατάκτησή της.

Ο Γκράμσι είναι αρνητικός απέναντι στην αντιπροσωπευτική φιλελεύθερη δημοκρατία, κρατά όμως προσεκτικές αποστάσεις και από το λενινιστικό μοντέλο εξουσίας. Αυτός στη θέση του διαχωρισμού της κατάληψης από την άσκηση της εξουσίας αναδεικνύει το στοιχείο του ιστορικού μπλοκ, της ενότητας δηλαδή βάσης και εποικοδομήματος, φιλοσοφίας και πολιτικής που στήνεται μέσα από την εκπαίδευση και τις συναινέσεις μεταξύ όλων των κυβερνώμενων στην πάλη τους για κατάργηση του διαχωρισμού κυβερνώντες – κυβερνώμενοι. Οπως όμως τονίζει ο συγγραφέας, ο Γκράμσι δεν είναι δημοκράτης με τη φιλελεύθερη έννοια του όρου, στον βαθμό που η δράση του αποσκοπεί στην κατάκτηση της εξουσίας. Είναι όμως δημοκράτης στον βαθμό που προσβλέπει σε μια πολιτισμένη μορφή αυτοκυβέρνησης. Είναι γιακωβίνος λόγω της ιδέας του για κατάκτηση της εξουσίας ως αποτέλεσμα ενός εγγυημένου συμβολαίου με την ιστορία και αντιγιακωβίνος λόγω της εκ μέρους του άρνησης κάθε μεσσιανισμού, δόγματος και επιβολής χωρίς συναίνεση.

Τελικά η επικαιρότητα του Γκράμσι συνίσταται στην άποψη του μεγάλου κομμουνιστή πολιτικού – μόνο ανόητοι θα ταύτιζαν τον κομμουνισμό του με τον ναζισμό – για το ότι κάνω πολιτική σημαίνει συνδέω τη μεγάλη με τη μικρή πολιτική με όρους ιδεολογικής ηγεμονίας. Ασκώ ηγεμονία σημαίνει ασκώ με διευθυντικό και όχι με γραφειοκρατικό τρόπο τα καθήκοντά μου. Το πνεύμα του Γκράμσι, αυτού του μυαλού που όπως έλεγε το 1926 ο δημόσιος κατήγορός του «πρέπει να εμποδίσουμε να λειτουργεί τα επόμενα είκοσι χρόνια», ταυτίζεται με την ανάδειξη της σημασίας της ιδεολογικής ηγεμονίας και του «πνεύματος ρήξης» ως στοιχείου απαραίτητου στη διαμόρφωση και στη διεύθυνση ενός ηγεμονικού συνασπισμού εξουσίας των υπεξούσιων. Βεβαίως το ότι ο Γκράμσι – θα συμπλήρωνα – παρέμεινε ως το τέλος κομμουνιστής, εμπόδισε αυτό το μυαλό να απελευθερωθεί πλήρως από τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της εξουσίας των μπολσεβίκων του δικτάτορα Λένιν και από τον εγγενή αντιδημοκρατισμό του κλειστού μαρξιστικού συστήματος. Την πολύ καλή έκδοση συνοδεύουν εκτενές γλωσσάρι όρων και βιογραφικά στοιχεία ονομάτων.

Δημήτρης Δημητράκος, Ηγεμονία και Λόγος. Ο Αντόνιο Γκράμσι και το πρόβλημα της κατάκτησης της εξουσίας

Επίκεντρο, 2021, σ. 393