Βάνα Ξένου: «Η Αθήνα δεν είναι τίποτα χωρίς την Ελευσίνα»

Τα γλυπτά της κατεργάζονται μυθολογικές και φιλοσοφικές διττότητες. Αρχαίες και σύγχρονες. Ανάμεσα σε ζωή και θάνατο, θηλυκό – αρσενικό, μητέρα και κόρη, το έργο της διερευνά μεταπτώσεις και η ίδια αναζητά μεσολαβητές των δύο κόσμων.

Το έργο της Βάνας Ξένου γεμίζει από απαντήσεις στα ερωτήματα που της έχει προκαλέσει η ιστορία της τέχνης. Τροφή της είναι η πνευματικότητα, αυτή η εσωτερική ανάγκη που την οδήγησε να διαβάσει Γιουνγκ και Κερένυι, Λακάν και Ζαν Πιερ Βερνάν, Χέντερλιν, Ρίλκε και Μαρίνα Τσβετάγιεβα, συγκριτική θρησκειολογία και ψυχανάλυση, ποίηση και φιλοσοφία.

Η ίδια ανάγκη την οδήγησε στο εργαστήριο ζωγραφικής στο τμήμα αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου όπου δίδαξε τους φοιτητές και αναδείχτηκε σε αξιαγάπητη καθηγήτριά τους.

Στην γκαλερί Citronne όπου συναντιόμαστε παρουσιάζει δείγματα από το σύνολο του πολύχρονου έργου της. Γλυπτικές εγκαταστάσεις, ζωγραφικούς πίνακες, σχέδια, χειρόγραφα κείμενα. Ολα αφιερωμένα σε Εκείνη. Τη γυναίκα του σήμερα, τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, το αίνιγμα των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

Τι θα είχε απομείνει στην καθημερινότητά μας αν όχι η πολυτέλεια μίας συνομιλίας που από τα απλά ερωτήματα, οδηγείσαι σε ειλικρινείς διαπιστώσεις; Η κατευναστική φωνή και η πυκνή προσωπική σκέψη της φανερώνουν ότι έκανε αυτή τη διαδικασία μέρος της καθημερινής πρακτικής της. Γνώσεις αποκτημένες έπειτα από ώρες μελέτης δοκιμίων και επιστημονικών συγγραμμάτων, μέσα από συζητήσεις και συναντήσεις με σπάνιους συνοδοιπόρους του πνεύματος γίνονται ο δικός της λόγος. Ο οποίος συνοδεύει και επεξηγεί το έργο της: τις κεφαλές αποκομμένες από πετρωμένα σώματα αφημένες πάνω σε ένα τραπέζι. Το γλυπτικό άλμα – ζετέ της κόρης Περσεφόνης μεταξύ Αδη και πάνω κόσμου. Μία έκτοπη στιγμή συνάντησης με το βλέμμα του αλλου. Αυτό επιχειρεί να εκφράσει και να περάσει προς τους θεατές των έργων της.

Γιατί τιτλοφορήσατε «Για Εκείνη» την αναδρομική έκθεσή σας;

Οταν άρχισα να δουλεύω μέσα στην τέχνη συνειδητά δούλευα πάνω στο δικό μου σώμα ως άσκηση. Στη συνέχεια ταξιδεύοντας και πηγαίνοντας σε διάφορα μουσεία ήρθα σε συναντήσεις με συγκεκριμένα ζωγραφικά έργα που μου κέντρισαν το ενδιαφέρον και θέλησα να έχω μία κατάφαση της δικής μου ελληνικής ταυτότητας. Για μεγάλο διάστημα εστίασα σε γυναικείες μορφές της δυτικής τέχνης οι οποίες κάθε φορά με «έβρισκαν». Η Ιουδήθ της Αρτεμισία Τζεντιλέσκι για παράδειγμα, η Λουκρητία στη ζωγραφική του Κράναχ, στο Λούβρο «Η σφαγή της Χίου» του Ντελακρουά, με τη νεκρή μητέρα πάνω στην οποία σκαρφαλώνει το παιδί της… Από τον Ντελακρουά πέρασα στη μελέτη των αγγέλων. Τότε ξεκίνησε μία ρωγμή γιατί οι άγγελοι έχουν το διττό στοιχείο και έφτασα στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Η δύναμη των μύθων οδήγησε στην καταγωγή των έργων σας για το δίπολο Δήμητρας – Περσεφόνης;

Στην παρέα μου το 1970 όλοι μας λατρεύαμε τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη και αναφερόμασταν στα έργα του. Κάποια μέρα κατεβάζω από τη βιβλιοθήκη το «Προς εκκλησιασμόν» όπου είχα υπογραμμίσει πυκνά το κεφάλαιο «Συγκεκριμένο και Γάμος». Στο κείμενό του βλέπω που μιλούσε για την Περσεφόνη. Μιλούσε υπαινικτικά για εκείνη αλλά τόσο αληθινά. Μιλούσε για τον γάμο, λέγοντας ότι για να έρθουν σε γάμο δύο άνθρωποι θα πρέπει να βυθιστούν στα σκοτάδια της ύπαρξής τους. Η Περσεφόνη, η κατ’ εξοχήν Κόρη, με το πέρασμα του γάμου της στο σκοτάδι μας μεταφέρει αιώνια πίσω το φως. Κατάλαβα τότε ότι κάτι υπάρχει που το είχα αφήσει. Μέσω του πονήματος του Πεντζίκη ξύπνησε μέσα μου αυτή η αιώνια σχέση με τη γη, τον πλούτο της και τους συμβολισμούς της μέσα από τη μεγάλη διαδρομή του ελληνικού πολιτισμού και των μεγάλων πολιτισμών της Ανατολής και της Μεσογείου.

Αυτό ήταν το ερέθισμα για να ξεκινήσετε την έρευνα για τη μεγάλη έκθεση στην Ελευσίνα;

Και όχι μόνο αυτό. Μία άλλη στιγμή, 22 χρόνια μετά την ανάγνωση του κειμένου του Πεντζίκη μεταφέραμε στο Πολυτεχνείο μία βιβλιοθήκη σε άλλο χώρο. Ανάμεσα στους τόμους βρήκα ένα βιβλίο του Καρλ Κερένυι, «Αρχετυπική εικόνα μητέρας και κόρης» το οποίο αναφέρεται στα Ελευσίνια Μυστήρια. Η ενθύμηση αυτή, έφερε ποιος ξέρει από πόσο μακριά, στην επιφάνεια και συνταίριασε στη δουλειά μου δυο κόσμους, αυτόν του μύθου και των συμβόλων.

Η πολύχρονη έρευνά σας έχει τέλος;

Επειτα από 32 χρόνια έγινε η έκθεση στο παλαιό εργοστάσιο Κρόνος, έφερα τους μεταπτυχιακούς φοιτητές εκεί, παρέδωσα τη μελέτη μου για τις επαναχρήσεις βιομηχανικών χώρων στον οργανισμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας όπου αναφερόμουν στην Ελευσίνα ως ανοιχτό μουσείο. Θα έλεγα ότι αυτή τη στιγμή βρίσκομαι σε ένα τέλος που είναι η αρχή. Το απλοϊκό μυθολόγημα της Ελευσίνας έχει τόσο απύθμενο βάθος που σήμερα καταλαβαίνω ότι αν δεν κατανοήσουμε το κομμάτι αυτό του ελληνικού κόσμου δεν θα καταλάβουμε ποτέ τίποτα. Με την έκθεση «Για Εκείνη» παρουσιάζω όλα τα βήματα που σιγά σιγά με οδήγησαν εκεί.

Τι σημαίνει για εσάς η Ελευσίνα;

Καταλαβαίνει κανείς ότι η Αθήνα χωρίς την Ελευσίνα δεν είναι τίποτα. Η Αθήνα αναδεικνύει τη δημοκρατία, όλα είναι ανοιχτά. Η Ελευσίνα είναι η σκοτεινή της πλευρά και δεν μας αφήνει να τη δούμε παρά μόνο μέσα από μία διαδικασία. Οπότε βάζει τον άνθρωπο σε μία αναζήτηση κυρίως αυτοσυνειδησίας. Ετσι όπως προβάλλεται και στον Ομηρικό ύμνο, η Δήμητρα είναι η θεσμοθέτης των γάμων και της τροφής. Οταν γίνεται η ρήξη της με τους θνητούς η θεά λέει ότι θα τους χάριζε την αθανασία. Οχι με το να μην πεθαίνουν, αλλά διώχνοντας τον φόβο από την ανθρώπινη ψυχή. Καθώς η Δήμητρα φεύγει από τους ανθρώπους τους ζητά να της κάνουν ένα ναό για να τους δείξει τι πρέπει στο εξής να κάνουν. Ολο αυτό που τους δείχνει, είναι το τρίπτυχο που βλέπουμε στα Ελευσίνια Μυστήρια: μύηση – τελετή – εποπτεία.

Με φιλοσοφικούς όρους, οι τελετές μύησης αντιστοιχούσαν σε μια θεμελιώδη μεταμόρφωση της υπαρξιακής κατάστασης του μυούμενου. Μας οδηγεί σε αυτό που μπορούμε να δούμε και πως μπορούμε να είμαστε. Επομένως είναι ένας τρόπος συμπεριφοράς, μία στάση ζωής. Σήμερα, τώρα που ζούμε την πραγματικότητα της διάψευσης των μέτρων, της κατάργησης των ορίων, της κατεδάφισης των γεφυρών, αυτό που είναι σημαντικό να καλλιεργήσουμε είναι η υπέρβαση των ορίων χωρίς να εξορίζεται το άλλο. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι υπάρχει η επιθυμία για επαφή με την ετερότητα, και αν μπορέσουμε να φτάσουμε σε αυτό το επίπεδο στη σχέση μας με τον Αλλο, είναι πιθανό να οδηγηθούμε σε ένα κοινό μονοπάτι, χωρίς να χαθεί η ιδιαιτερότητα του άλλου.

Η παρούσα ελληνική σκέψη μπορεί να συμφιλιώνεται με τον κάτω κόσμο ή μήπως η αλληλεπίδραση με τη Δύση μας απομάκρυνε;

Πολύ πιθανόν, αλλά εμείς έχουμε ελπίδες. Αναγκάζεσαι από τον Χάιντεγκερ και άλλους φιλοσόφους να ψελλίσεις τι σημαίνει Δήμητρα και Περσεφόνη ενώ εμείς στη γλώσσα μας τα αγνοούμε και δεν κατανοούμε τι λέμε κάθε μέρα. Δήμητρα είναι η γη που το καλλιεργημένο της έδαφος μας προσφέρει τους καρπούς της. Η Περσεφόνη είναι φερεφόνεια, φέρει τον φόνο γιατί εκείνη έχει υποστεί την άρνηση καθώς κατεβαίνει προς το σκοτάδι. Αλλά έχει και την ελπίδα γιατί αυτή μας ξαναφέρνει το φως αναδυόμενη και αντιπροσωπεύει μαζί με τη ∆ήμητρα την κυκλική τροχιά της ζωής.

Τι απομένει στις μέρες μας από ό,τι προϋπήρξε του μονοθεϊσμού;

Ο 20ός αιώνας, περισσότερο από κάθε άλλον, απελευθέρωσε τη συνείδηση των φύλων όσον αφορά το φύλο και το σώμα. Διερεύνησε την ταυτότητά τους σε σχέση με αυτό το δίπολο θηλυκό/ανδρικό και έπαιξε έναν ρόλο που δεν πρέπει να θεωρείται απομονωμένος από τη φύση και την τέχνη. Ο εικοστός αιώνας θα αποσταθεροποιήσει με αμέτρητα έργα τέχνης, τα βιολογικά, ανατομικά και πολιτιστικά πεπρωμένα, τα οποία παραδοσιακά συνδέονται με το φύλο. Θα συνυπάρξουν δύο καλλιτεχνικές γενεαλογίες του φύλου: η μία, εκπροσωπούμενη από τον Πικάσο, εγγεγραμμένη στην κλασική (και εγελιανή) παράδοση της έμφυλης διαφοράς, ιδωμένη από την οπτική γωνία μιας οργανικής και διαλεκτικής αντίθεσης μεταξύ του αρσενικού και του θηλυκού, όπου εκφράζονται ο ανταγωνισμός, η διπολικότητα και η συμπληρωματικότητα.

Η άλλη, έχει εκπρόσωπο τον Μαρσέλ Ντυσάν ο οποίος εγκαινιάζει μια ασύμμετρη λογική, δημιουργώντας αρσενικές και θηλυκές εντάσεις σε μια πολλαπλασιαστική προσπάθεια να εκτοπίσει τις ανατομικές οντότητες. Φαίνεται ότι Πικάσο και Ντυσάν επιδιώκουν να θολώσουν τους ρόλους, γλιστρώντας από τη μία ταυτότητα στην άλλη μέσω της μεταμφίεσης. Το όνειρο, λοιπόν, της διαφυγής από το «ανατομικό πεπρωμένο» του αρσενικού συνδέεται με την αντίδραση αιώνων καταπίεσης, με την αναφορά στις μυθικές μορφές των ανδρόγυνων σε μια προσπάθεια να σβηστεί η διαφορά μεταξύ αρσενικού και θηλυκού και να διαγραφούν από τη μνήμη του ατόμου τα αθώα ή ένοχα θύματα και από τις δύο πλευρές.