Πυρρίχιος: Ο πολεμικός χορός των Ελλήνων

Ακριβώς σαν σήμερα πριν από ένα χρόνο, στις 19 Μαΐου 2021, είχαμε παραθέσει ένα κείμενο του Γιάννη Καλπούζου, ένα απόσπασμα από το εξαίρετο ιστορικό μυθιστόρημά του «Σέρρα, η ψυχή του Πόντου».

Στο εν λόγω κείμενο ο συγγραφέας περιέγραφε γλαφυρά τη σέρρα, τον ποντιακό χορό της φωτιάς, που είναι ευρέως γνωστός ως πυρρίχιος.

Στο χορό αυτόν, γράφαμε στο περσινό δημοσίευμα που ήταν αφιερωμένο στη μνήμη της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, συμπυκνώνεται με τρόπο μοναδικό η ψυχή του ποντιακού ελληνισμού, των Ποντίων που κατάφεραν να κρατήσουν το κεφάλι ψηλά παρά τους αλλεπάλληλους κατατρεγμούς, τις τρομερές δοκιμασίες κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας, τα εγκλήματα που διέπραξαν αρχικά οι Νεότουρκοι και ακολούθως οι κεμαλιστές.

Και συμπληρώναμε το κείμενό μας ως εξής: «Η σέρρα, χορός με πολεμικό χαρακτήρα, αναδεικνύει την ιστορία και τον πολιτισμικό πλούτο του ποντιακού λαού, αποτελεί συστατικό στοιχείο της ποντιακής κουλτούρας».

Φέτος, θέλοντας να τιμήσουμε άλλη μια φορά —όπως το επιτάσσει η μέρα—τη μνήμη των Ελλήνων του Πόντου, ερευνούμε την ετυμολογική προέλευση της λέξης «πυρρίχιος», τις μυθολογικές και ιστορικές καταβολές του πολεμικού αυτού χορού που διατήρησαν ζωντανό μέχρι σήμερα οι Πόντιοι, το ρόλο που διαδραμάτιζε η πυρρίχη ή πυρρίχιος όρχησις στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, πολεμικοί χοροί, δηλαδή χοροί ενόπλων, εκτελέστηκαν πρώτη φορά στην Κρήτη από τους περίφημους Κουρήτες, οι οποίοι είχαν αναλάβει να προστατεύσουν τον νεογέννητο Δία, το γιο της Ρέας, από τη βουλιμική μανία του πατέρα του, του Κρόνου. Για να καλύψουν τον ήχο του κλάματος του παιδιού, οι Κουρήτες, δαίμονες και ακόλουθοι της Ρέας, χόρευαν παθιασμένοι τους πηδηχτούς χορούς που εκείνη τους είχε διδάξει, χτυπούσαν τα πόδια τους στη γη, αλλά και τα όπλα τους πάνω στις ασπίδες τους.

Κοινά γνωρίσματα με το χορό των Κουρητών εμφανίζει ο ξακουστός πυρρίχιος, που συνοδευόταν από αυλό ή λύρα και τραγούδι.

Σύμφωνα με μια πρώτη εκδοχή, η ονομασία του εν λόγω χορού πηγάζει από τη λέξη πυρ, καθώς η φωτιά με το κόκκινο χρώμα της παραπέμπει στην αγριότητα των πολεμικών αναμετρήσεων, αλλά και στο αίμα που ρέει άφθονο στις μάχες. Σε αυτό το πλαίσιο, ο πυρρίχιος θεωρείται ένα από τα μέσα που αποσκοπούν στην ενίσχυση του φρονήματος των στρατιωτών, στην αναπτέρωση του ηθικού τους.

Κατ’ άλλη εκδοχή, η λέξη συσχετίζεται από ετυμολογικής απόψεως με τον Πύρρο (ή Νεοπτόλεμο), το γιο του Αχιλλέα.

Σε κάθε περίπτωση, οι χορευτές του πυρρίχιου εκτελούσαν κινήσεις που μιμούνταν αντίστοιχες κινήσεις πολεμιστών σε ώρα μάχης. Αυτές ήταν η έκνευσις (στροφή προς τα πλάγια, γύρισμα), η ύπαξις (οπισθοχώρηση), η εκπήδησις εν ύψει (αναπήδηση, άλμα εις ύψος) και η ταπείνωσις (χαμήλωμα, κατέβασμα).

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο πυρρίχιος ήταν ένα από τα συστατικά στοιχεία των δημοσίων εορτών που τελούνταν στις δύο σημαντικότερες ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας, στη Σπάρτη και στην Αθήνα.

Κατά πρώτον, στη Σπάρτη, όπου ο πυρρίχιος μαρτυρείται από τον 7ο αιώνα π.Χ., όλα τα παιδιά, των κοριτσιών συμπεριλαμβανομένων, διδάσκονταν από μικρή ηλικία το χορό αυτόν.

Ο πυρρίχιος συνιστούσε κομμάτι της στρατιωτικής και αθλητικής εκπαίδευσης των νέων Σπαρτιατών, ενώ παρουσιαζόταν σε εορτές όπως τα Διοσκούρεια και οι Γυμνοπαιδίαι.

Στην Αθήνα, από την άλλη, ο πυρρίχιος διδασκόταν στο πλαίσιο των μαθημάτων της μουσικής και του χορού, και υπ’ αυτήν την έννοια αποτελούσε τμήμα της γενικής παιδείας των νέων της πόλης.

Πέραν τούτου, ο πυρρίχιος ήταν ενταγμένος στην εορτή των Παναθηναίων από τον 6ο αιώνα π.Χ. Οι Αθηναίοι χόρευαν τον πυρρίχιο στη μεγάλη εορτή της θεάς Αθηνάς ακολουθώντας τα χνάρια της μυθολογίας, σύμφωνα με την οποία η Παλλάδα, αμέσως μόλις ξεπρόβαλε από το κεφάλι του Δία, εκτέλεσε ένα χορό σείοντας την ασπίδα και το δόρυ της.

Μια ομάδα πυρριχιστών (χορευτών της πυρρίχης) εκπροσωπούσε, λοιπόν, την καθεμία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές, ενώ εύποροι Αθηναίοι, οι αποκαλούμενοι χορηγοί, επωμίζονταν το έργο της οργάνωσης των ομάδων αυτών, καθώς και το βάρος των εξόδων προετοιμασίας τους. Τα έπαθλα απονέμονταν στους νικητές ανά ηλικιακή κατηγορία (μικρά αγόρια, έφηβοι, ενήλικες).

Σε ό,τι αφορά, τέλος, την εκτέλεση του πυρρίχιου ειδικά από γυναίκες, αυτή μαρτυρείται αφενός μεν από τον Ξενοφώντα στο έργο του Κύρου Ανάβασις (6.1.12, η δε ωρχήσατο πυρρίχην ελαφρώς/εκείνη χόρεψε με πολλά λυγίσματα την πυρρίχη), αφετέρου δε από σχετικές παραστάσεις αγγείων (υπήρχαν μάλιστα και επαγγελματίες χορεύτριες, που κατά τη διάρκεια συμποσίων εκτελούσαν οπλισμένες τον πυρρίχιο με άσεμνο τρόπο).

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου εικονίζεται ο πυρρίχιος χορός, έργο που φιλοτέχνησε ο ζωγράφος και χαράκτης Βάλιας Σεμερτζίδης (1911-1983) το 1977 (συλλογή της οικογένειας Σεμερτζίδη, πηγή: Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ).