Πόλεμος στην Ουκρανία: Πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει ξανά το λιμάνι της Οδησσού δίνοντας τέλος στην επισιτιστική κρίση

Έναν από τους πιο κρίσιμους γρίφους του τελευταίου διαστήματος επιχειρεί να επιλύσει σε ανάλυσή του ο Economist: Με ποιον τρόπο θα μπορούσαν οι τεράστιες ποσότητες ουκρανικών σιτηρών να προσπεράσουν το ρωσικό μπλόκο και να διοχετευτούν στην παγκόσμια αγορά, καλύπτοντας τις ελλείψεις;

Ο Αντρέι Σταβνίτσερ, ιδιοκτήτης της μεγαλύτερης ιδιωτικής εταιρείας διαχείρισης τερματικού σταθμού της Ουκρανίας, της TransInvestService, αναφέρει ότι τα ουκρανικά σιλό σιτηρών είναι γεμάτα, και δεν υπάρχει επαρκής αποθηκευτικός χώρος για τη φετινή σοδειά. «Αν δεν μπορέσουμε να τα αποθηκεύσουμε, θα αρχίσουν να μουχλιάζουν», προειδοποιεί. Ταυτόχρονα, η Ρωσία είναι σε θέση να εξάγει ανενόχλητη το εμπόρευμά της μέσω της Μαύρης Θάλασσας, ενώ η ουκρανική σοδειά παραμένει αποκλεισμένη. «Το ξεμπλοκάρισμα της Οδησσού είναι εξίσου σημαντικό με την αποστολή όπλων στην Ουκρανία», παρατηρεί μιλώντας στον Economist.

• Διαβάστε επίσης: Σολτς: «Θα συνεχίσουμε να εξοπλίζουμε την Ουκρανία, μέχρι να αναθεωρήσει ο Πούτιν»

Η ΕΕ επιδιώκει την πιο διευρυμένη χρήση εναλλακτικών διαδρομών, μέσω σιδηροδρόμου και οδικών δικτύων. Όμως μόνο ένα ψήγμα των ουκρανικών εξαγωγών μπορούν να μεταφερθούν με αυτό τον τρόπο. Το μεγαλύτερο μέρος των σιτηρών θα πρέπει να εξαχθεί δια θαλάσσης.

Κομβόι

Πώς όμως θα γίνει αυτό; Ορισμένοι επεξεργάζονται πλέον την ιδέα ναυτικών κομβόι, που θα συνοδεύουν εμπορικά πλοία εντός και εκτός της Οδησσού και των κοντινών της λιμανιών. Ο Σταβνίτσερ ελπίζει σε ένα κομβόι του ΟΗΕ υπό την καθοδήγηση της Τουρκίας. Ο Τζέιμς Σταυρίδης, πρώην διοικητής Ευρώπης του ΝΑΤΟ, είχε προτείνει αντιστοίχως στη δεκαετία του 1980, στη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Ιράν και Ιράκ, οι ΗΠΑ και ορισμένοι σύμμαχοί τους να προστατεύουν τα τάνκερ που μετέφεραν πετρέλαιο από τον Περσικό Κόλπο.

Όμως ο Τζέιμς Φόγκο, πρώην διοικητής των νατοϊκών δυνάμεων στη Μεσόγειο, υποστηρίζει ότι ένας τέτοιος παραλληλισμός θα ήταν λάθος. «Η διαφορά είναι η εξής: το Ιράν δεν ήταν πυρηνική δύναμη. Η Ρωσία είναι πυρηνική δύναμη. Η Ρωσία είναι μια μεγάλη δύναμη και υπάρχει κίνδυνος κλιμάκωσης». Ο πόλεμος των τάνκερ ήταν επίσης επικίνδυνος: τα αμερικανικά πολεμικά πλοία είχαν δεχθεί πλήγματα τόσο από το Ιράν όσο και από το Ιράκ, ενώ ένα εξ αυτών κατέρριψε κατά λάθος ένα επιβατικό αεροπλάνο.

Περιορισμοί

Τα κομβόι στη Μαύρη Θάλασσα αντιμετωπίζουν στρατιωτικούς, νομικούς και πολιτικούς περιορισμούς. Πρώτα από όλα, αυτό που ο Μάικλ Πίτερσεν του Αμερικανικού Κολεγίου Ναυτικού Πολέμου αποκαλεί «αντιναυτικά μέσα» – δηλαδή, τα αντιαεροπορικά συστήματα, αλλά και τα συστήματα κατά των μεταφορών και τα συστήματα ηλεκτρονικού πολέμου που βρίσκονται στην Κριμαία, την οποία η Ρωσία έχει προσαρτήσει από το 2014. Η ύπαρξή τους, επιτρέπει στη Ρωσία την κυριαρχία στο μεγαλύτερο μέρος των ακτών της Μαύρης Θάλασσας.

Και παρά τη βύθιση της ναυαρχίδας Moskva, οι ρωσικές ναυτικές δυνάμεις παραμένουν ισχυρές – συμπεριλαμβανομένων των πλοίων και των υποβρυχίων που έχουν εξοπλιστεί με βαλλιστικούς πυραύλους Kalibr. Ακόμη κι αν η Ρωσία διστάσει να επιτεθεί στα κομβόι, υποστηρίζει ο Πίτερσεν, τα πλοία στα λιμάνια θα είναι ανυπεράσπιστα. Η Οδησσός βρίσκεται σε απόσταση βολής από τους αντιναυτικούς βαλλιστικούς πυραύλους Bastion-B που η Ρωσία έχει τοποθετήσει στην Κριμαία, τονίζει.

Νάρκες

Η Ουκρανία έχει ναρκοθετήσει σε μεγάλο βαθμό τα νερά της για να αποφύγει μια αμφίβια επίθεση της Ρωσίας. Οι παραλίες της Οδησσού έχουν αποκλειστεί και φυλάσσονται από στρατιώτες σε καμουφλαρισμένα φυλάκια. Το λιμάνι, συμπεριλαμβανομένων των διάσημων σκαλών του Ποτέμκιν, δεν είναι προσβάσιμο. Η Ρωσία έχει επίσης ναρκοθετήσει την περιοχή. Περίπου 80 πλοία ξένων συμφερόντων έχουν αποκλειστεί στα ουκρανικά νερά, ενώ ορισμένα έχουν βυθιστεί.

«Η ναρκοθέτηση είναι εύκολη. Η αφαίρεση των ναρκών, όμως, είναι περίπλοκη υπόθεση», παρατηρεί δυτική διπλωματική πηγή που μίλησε στον Economist. «Αν οι νάρκες αφαιρεθούν με στόχο την εξαγωγή των σιτηρών, τότε οι Ρώσοι θα είναι σε θέση να διεισδύσουν και να επιτεθούν στην Οδησσό, και αυτό είναι πρόβλημα».

Όμως καθώς η ρωσική προέλαση δεν προχωρά σύμφωνα με το σχέδιο, ο ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι δήλωσε σε γερουσιαστές των ΗΠΑ ότι αν η Ουκρανία εξοπλιστεί με περισσότερους αντιναυτικούς πυραύλους, η απομάκρυνση των ναρκών θα μπορούσε να ξεκινήσει.

Συνθήκη του Μοντρέ

Η προστασία των κομβόι θα μπορούσε να απαιτήσει μεγάλη νατοϊκή ναυτική παρουσία. Κάτι τέτοιο ενέχει εκτός των άλλων και νομικά ερωτήματα, που συνδέονται με τη συνθήκη του Μοντρέ του 1936, η οποία ρυθμίζει τις ναυτικές μετακινήσεις μέσω των τουρκικών στενών. Η Τουρκία έχει ενεργοποιήσει το άρθρο 19, κλείνοντας ουσιαστικά τον θαλάσσιο διάδρομο στα αντιμαχόμενα κράτη – μια κίνηση που πλήττει κυρίως τη Ρωσία. Σε ανεπίσημο επίπεδο, η Τουρκία έχει ζητήσει και από άλλες χώρες να μην αποστείλουν πολεμικά πλοία στη Μαύρη Θάλασσα. Θα μπορούσε να καταστήσει και επίσημα αυτά τα μέτρα, μέσω του Άρθρου 21, σε περίπτωση που αισθανόταν «να απειλείται από άμεσο κίνδυνο πολέμου».

Η συνθήκη ρυθμίζει ούτως ή άλλως την παρουσία πολεμικών πλοίων από κράτη πλην των παράκτιων χωρών, αλλά και τα χρονικά διαστήματα που μπορούν αυτά να παραμείνουν στη Μαύρη Θάλασσα. Μια νατοϊκή επιχείρηση, συνεπώς, θα απαιτούσε τη συχνή εναλλαγή πλοίων.

Τουρκία

Η ίδια η Τουρκία δεν αντιμετωπίζει κανένα τέτοιο περιορισμό. Όμως η σχέση της με τη Ρωσία, παρατηρεί ο Economist, δεν είναι ξεκάθαρη. Από τη μια πλευρά, έχει πουλήσει στην Ουκρανία τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar TB-2, για τα οποία έχει γίνει πολύς λόγος, όμως από την άλλη έχει αρνηθεί να επιβάλει κυρώσεις στη Ρωσία και εξακολουθεί να επιτρέπει στα γιοτ των ολιγαρχών να βρίσκουν καταφύγιο στα νερά της.

Η συζήτηση για τα κομβόι αντανακλά προηγούμενες συζητήσεις για τη ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στη δυτική Ουκρανία. Είναι έτοιμοι οι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ να διακινδυνεύσουν μια άμεση σύγκρουση με τη Ρωσία; Ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν είχε αρνηθεί την εφαρμογή μιας τέτοιας ζώνης, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να οδηγήσει σε «Γ’ Παγκόσμιο Πόλεμο». Χωρίς την υποστήριξη των Αμερικανών, είναι σχεδόν απίθανο άλλα κράτη να διακινδυνεύσουν αναμέτρηση με τη Ρωσία.

Πιέσεις

Μια μικρή ελπίδα θα ήταν οι διεθνείς πιέσεις, ιδίως από κράτη που δεν ανήκουν στη Δύση, να πείσουν τη Ρωσία σε υποχώρηση. Ορισμένοι στον ΟΗΕ πιστεύουν – ή ελπίζουν – ότι ο Βλαντίμιρ Πούτιν, ο πρόεδρος της χώρας, δεν θα θελήσει να χρεωθεί την εκτίναξη της παγκόσμιας πείνας. Ο Αντόνιο Γκουτέρες, ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, έχει προτείνει συμφωνία μέσω της οποίας η Ρωσία θα επέτρεπε την αποστολή προμηθειών από την Οδησσό, με αντάλλαγμα τη χαλάρωση των κυρώσεων στις εξαγωγές λιπασμάτων από τη Λευκορωσία και τη Ρωσία.

Αρκετοί αξιωματούχοι πιστεύουν ότι ο Πούτιν είναι ακόμη πιο αποφασισμένος να συντρίψει οικονομικά την Ουκρανία, δεδομένης της αποτυχίας του στην στρατιωτική της κατάκτηση. Δυτικοί διπλωμάτες υποστηρίζουν ότι το άνοιγμα των ουκρανικών λιμανιών δεν θα είναι εφικτό τουλάχιστον για έξι μήνες ακόμη. Ουκρανός αξιωματούχος που μίλησε στον Economist υπήρξε ακόμη πιο ευθύς: «Δεν έχει νόημα να συνοδεύουμε εμπορικά πλοία, αν κανείς δεν είναι πρόθυμος να επιστρέψει τους πυροβολισμούς στη Ρωσία. Η μόνη λύση είναι να κερδίσουμε τον πόλεμο».

ΟΗΕ

Η Αμερική, που αυτή τη στιγμή κατέχει την προεδρία στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, πιέζει για κινήσεις που θα ενισχύσουν την επισιτιστική ασφάλεια γενικότερα. Η προσπάθεια έχει στόχο εν μέρει και την απόδειξη στις χώρες που δεν έχουν επιλέξει πλευρά ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία, και η οικονομική αναταραχή που έχει προκαλέσει, οφείλεται στη Ρωσία και όχι στη Δύση.

Τα δυτικά κράτη δεν αποκλείεται να υποβάλουν κοινό αίτημα για το άνοιγμα της Οδησσού, αν και πιθανότατα το μόνο που θα κερδίσουν είναι ένα ρωσικό βέτο. Τι μόνο που απαιτεί η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, που περιλαμβάνει όλα τα μέλη, από τις χώρες που ασκούν το δικαίωμά τους στο βέτο, είναι να εξηγήσουν το σκεπτικό τους εντός δέκα ημερών ενώπιον της συνέλευσης. Η Ρωσία δεν αποκλείεται να αδιαφορήσει για αυτό, σημειώνει στον Economist ο Ρίτσαρντ Γκάουαν της Διεθνούς Ομάδας Κρίσεων, μιας δεξαμενής σκέψης.

«Από ορισμένες απόψεις, ο μεγαλύτερος κίνδυνος θα ήταν η Ρωσία να δεχτεί το άνοιγμα της Οδησσού, μόνο και μόνο για να θέσει στη συνέχεια μια σειρά από διαδικαστικά εμπόδια.