«Για ποιο λόγο ζούμε;» – Ένας φιλόσοφος απαντά στις υπαρξιακές ερωτήσεις των παιδιών

Τα παιδιά παλεύουν συνεχώς με ερωτήματα σχετικά με τη μεταφυσική και την ηθική. Αλλά οι περισσότεροι ενήλικες στη ζωή τους δεν το παρατηρούν ή, ακόμα χειρότερα, τα αποθαρρύνουν όταν το κάνουν.

«Είμαι φιλόσοφος και πατέρας», γράφει ο Scott Hershovitz στον Guardian και προσθέτει: «Έχω δύο αγόρια, τον Ρεξ και τον Χανκ. Κάνουν φιλοσοφικές ερωτήσεις από μικρά παιδιά και προσπαθούν να τις απαντήσουν και αυτοί. Έχουν αναδημιουργήσει αρχαία επιχειρήματα και έχουν αναπτύξει εντελώς νέα. Οι άνθρωποι είναι δύσπιστοι όταν το λέω αυτό. ‘Σίγουρα, τα παιδιά σου είναι φιλόσοφοι’, απαντούν, ‘αλλά εσύ είσαι φιλόσοφος. Τα περισσότερα παιδιά δεν είναι έτσι’».

Και υπογραμμίζει: «Κάνουν λάθος, όμως. Κάθε παιδί είναι ένας φύσει φιλόσοφος. Τα προβληματίζει ο κόσμος και προσπαθούν να τον ξεδιαλύνουν. Και είναι και καλά σε αυτό. Τα παιδιά είναι έξυπνοι και θαρραλέοι στοχαστές. Στην πραγματικότητα, οι ενήλικες μπορούν να μάθουν πολλά ακούγοντάς τα – και σκεπτόμενοι μαζί τους».

Η εφημερίδα Guardian δημοσίευσε ορισμένες σπαρταριστικές ερωτήσεις – υπαρξιακές αναζητήσεις παιδιών, στις οποίες απαντά ο φιλόσοφος Scott Hershovitz με χιουμοριστικό αλλά και πειστικό τρόπο στους μικρούς… «Πλάτωνες».

Αν ο Θεός δημιούργησε τα πάντα, ποιος δημιούργησε τον Θεό; – Λεϊχά, 7 ετών

Λεϊχά, αυτή είναι μια καλή ερώτηση. Νομίζω ότι το μεγαλύτερο μυστήριο για τον κόσμο είναι ο λόγος που υπάρχει. Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η απάντηση είναι: Ο Θεός τον δημιούργησε. Αλλά αυτό δεν μας πάει πολύ μακριά, αφού θέτει ένα νέο ερώτημα: γιατί υπάρχει ο Θεός;

Οι περισσότεροι θρησκευόμενοι άνθρωποι δεν πιστεύουν ότι ο Θεός δημιουργήθηκε από κανέναν. Πιστεύουν ότι ο Θεός απλώς υπάρχει. Στην πραγματικότητα, ορισμένοι πιστεύουν ότι ο Θεός πρέπει να υπάρχει.

Πριν από πολύ καιρό, ο Άγιος Άνσελμος προσπάθησε να αποδείξει ότι ο Θεός πρέπει να υπάρχει. Είπε ότι ο Θεός είναι ο μεγαλύτερος τύπος που θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Εφόσον η πραγματική ύπαρξη θα έκανε έναν σπουδαίο τύπο ακόμη σπουδαιότερο, ο Θεός πρέπει να υπάρχει, αλλιώς θα μπορούσαμε να φανταστούμε έναν ακόμη σπουδαιότερο τύπο. (Αυτό ονομάζεται οντολογικό επιχείρημα, επειδή στους φιλοσόφους αρέσει να δίνουν στα πράγματα φανταχτερά ονόματα).

Υπάρχει ο Θεός; Δεν ξέρω, αλλά είμαι σκεπτικιστής. Και η ερώτησή σας δείχνει έναν από τους λόγους για τους οποίους το να φανταζόμαστε ότι υπάρχει Θεός δεν μας βοηθάει να εξηγήσουμε τίποτα. Απλά δημιουργεί νέα ερωτήματα, τα οποία είναι τουλάχιστον εξίσου μυστηριώδη με τα παλιά.

Μερικές φορές νιώθω ότι είμαι ο μόνος αληθινός άνθρωπος και όλοι οι άλλοι είναι ρομπότ. Πώς μπορώ να ξέρω αν αυτό είναι αλήθεια; – Ούρσουλα, 8 ετών

Έχεις ελέγξει την οικογένεια και τους φίλους σου για πίνακες κυκλωμάτων και ασφαλειοθήκες; Θα τους έριχνα μια καλή ματιά αν συμπεριφέρονται σαν ρομπότ.

Αστειεύομαι. Αν ήταν πραγματικά ρομπότ, δεν θα μπορούσες να το καταλάβεις, τουλάχιστον όχι χωρίς να τα ανοίξεις. Και ας μην το κάνουμε αυτό, αφού θα μπορούσαν να πληγωθούν αν η υπόθεσή σου ήταν λανθασμένη.

Και μάλλον είναι! Δεν μπορώ να πω με σιγουριά. Γιατί είναι δύσκολο να πεις κάτι με σιγουριά. Ένας φιλόσοφος ονόματι Καρτέσιος προσπάθησε κάποτε να φανταστεί ότι όλα όσα πίστευε ήταν λάθος. Δεν υπέθεσε ότι οι άνθρωποι γύρω του ήταν ρομπότ, αφού δεν είχαν εφευρεθεί. Αντίθετα, φαντάστηκε ότι ένας κακός δαίμονας γέμιζε το κεφάλι του με ψέματα – ότι κανένας από τους ανθρώπους ή τα πράγματα που νόμιζε ότι γνώριζε δεν υπήρχε στην πραγματικότητα.

Αλλά ακόμη και αν ένας δαίμονας προσπαθούσε να τον ξεγελάσει, ο Καρτέσιος πίστευε ότι υπήρχε ένα πράγμα που μπορούσε να ξέρει σίγουρα: ότι υπήρχε. Εξάλλου, σκεφτόταν την πιθανότητα να προσπαθούσε ένας δαίμονας να τον ξεγελάσει. Και για να σκεφτείς, πρέπει να υπάρχεις – ή όπως το έθεσε ο Καρτέσιος: «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω».

Στην ίδια θέση βρίσκεστε κι εσείς. Ξέρεις ότι είσαι αληθινός. Αλλά τι γίνεται με όλους τους άλλους; Όταν ανησυχώ γι’ αυτό, υπενθυμίζω στον εαυτό μου ότι δεν υπάρχει λόγος να νομίζω ότι είμαι ξεχωριστός. Είμαι απλά ένας τύπος που γεννήθηκε έξω από την Ατλάντα το 1976. Γιατί να είμαι ο μόνος άνθρωπος σε όλο τον κόσμο που είναι αληθινός; Γιατί κάποιος να φτιάξει όλα αυτά τα ρομπότ μόνο και μόνο για να με ξεγελάσει;

Κάνε την ίδια ερώτηση στον εαυτό σου, Ούρσουλα. Υπάρχει κάποιος λόγος να πιστεύεις ότι εσύ, και μόνο εσύ, είσαι αληθινή; Μάλλον όχι. Εκτός κι αν είσαι η πρωταγωνίστρια μιας ταινίας και εγώ είμαι ένα ακόμη ρομπότ που προσπαθεί να σε ξεγελάσει…

Γιατί υπάρχουν αριθμοί; – Σαχίλ, 5 ετών

Οι φιλόσοφοι διαφωνούν γι’ αυτό, Σαχίλ. Κάποιοι πιστεύουν ότι οι αριθμοί επινοήθηκαν – ότι οι άνθρωποι τους δημιούργησαν για να μας βοηθήσουν να λύσουμε προβλήματα. (Η φανταχτερή λέξη γι’ αυτό είναι μυθοπλασία, αφού η ιδέα είναι ότι λέμε ιστορίες για τους αριθμούς). Αν όντως εφεύραμε τους αριθμούς, αυτό ήταν μια πολύ καλή ιδέα. Οι αριθμοί είναι καταπληκτικοί – μπορούμε να κάνουμε τόσα πολλά ωραία πράγματα με αυτούς. Τους χρησιμοποιούμε για να παίζουμε παιχνίδια, να ψήνουμε κέικ και να βεβαιωνόμαστε ότι τα διαστημόπλοια φτάνουν στον σωστό προορισμό.

Άλλοι φιλόσοφοι πιστεύουν ότι ανακαλύψαμε τους αριθμούς, όπως ανακαλύψαμε τη βαρύτητα και τον ηλεκτρισμό. (Αυτό ονομάζεται πλατωνισμός, από τον φιλόσοφο Πλάτωνα.) Πιστεύουν ότι οι αριθμοί θα υπήρχαν ακόμα και αν δεν τους είχαμε. Νομίζω ότι αυτό είναι μάλλον σωστό.

Υπάρχουν μαθηματικά μοτίβα σε όλη τη φύση. Πολλά λουλούδια έχουν τρία, πέντε, οκτώ ή 13 πέταλα. Αυτοί οι αριθμοί εμφανίζονται στην ακολουθία Φιμπονάτσι – ένα ειδικό σύνολο αριθμών, που πήρε το όνομά του από έναν Ιταλό μαθηματικό. Ωστόσο, ο Φιμπονάτσι δεν ήταν ο πρώτος που παρατήρησε αυτό το σύνολο αριθμών – οι μαθηματικοί στην Ινδία το περιέγραψαν πολύ πριν από αυτόν. Αλλά τα λουλούδια φαίνεται ότι έφτασαν εκεί πρώτα. Πιστεύω λοιπόν ότι οι αριθμοί είναι ένα μέρος του κόσμου που ανακαλύψαμε, παρόλο που δεν μπορούμε να τους δούμε, να τους μυρίσουμε, να τους γευτούμε ή να τους αγγίξουμε.

Πού ήμουν πριν γεννηθώ και πριν βρεθώ στην κοιλιά σου; – Μέλια, 4 ετών

Μέλια, άσχημα νέα: δεν ήσουν ποτέ στην κοιλιά μου. Αλλά έχεις καλή συντροφιά στην απορία πού ήσουν πριν γεννηθείς…

Πού ήμουν πριν έρθω εδώ; – Τζος, 3 ετών

Πουθενά! Το σύμπαν υπάρχει εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια, αλλά εσείς δεν ήσασταν μέρος του μέχρι πολύ πρόσφατα. Ούτε εγώ ήμουν, αν και είμαι εδώ λίγο περισσότερο καιρό από εσάς.

Έχεις φτιάξει ποτέ κάτι καινούργιο – όπως μια εικόνα; Δεν υπήρχε πουθενά μέχρι να τη φτιάξεις. Και εσύ είσαι ακριβώς το ίδιο. Δεν ήσουν πουθενά μέχρι που σε έφτιαξαν οι γονείς σου.

Πού πας όταν πεθάνεις; – Όμηρος, 7 ετών

Είναι δύσκολο να πούμε με σιγουριά, αφού κανείς νεκρός δεν μπορεί να μας πει. Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν σε μια μεταθανάτια ζωή – πιστεύουν ότι μπορεί να πάμε στον παράδεισο αν είμαστε τυχεροί. Εγώ όμως πιστεύω ότι απλά παύουμε να υπάρχουμε – ότι δεν είμαστε πουθενά.

Αυτό κάνει μερικούς ανθρώπους λυπημένους. Το σύμπαν θα υπάρχει για δισεκατομμύρια ή τρισεκατομμύρια χρόνια μετά το θάνατό μας. Εμείς θα μείνουμε εδώ μόνο για λίγο. Αλλά νομίζω ότι είναι καταπληκτικό το γεγονός ότι βρισκόμαστε εδώ – για να εξερευνήσουμε τον κόσμο και να διασκεδάσουμε.

Γι’ αυτό απόλαυσέ το, Όμηρε, και μην ανησυχείς τόσο πολύ για το θάνατο.

Πώς είναι να είσαι νεκρός; – Άρθουρ, 8 ετών

Το ίδιο ισχύει και για τον Άρθουρ. Δεν ξέρουμε σίγουρα. Αλλά νομίζω ότι η απάντηση είναι: δεν μοιάζει με τίποτα απολύτως.

Πριν γεννηθείς, δεν υπήρχε τίποτα σαν την εμπειρία τού να είσαι εσύ, αφού δεν υπήρχες. Και το ίδιο θα ισχύει και όταν πεθάνεις. Δεν θα μοιάζει με τίποτα, αφού δεν θα υπάρχεις πια. Και αυτό είναι εντάξει – στην πραγματικότητα, είναι καλά νέα.

Το να είσαι νεκρός δεν θα σε ενοχλήσει. Δεν θα ξέρεις καν ότι είσαι νεκρός.

Για ποιο λόγο ζούμε; – Κάσπαρ, 5 ετών

Για μας, Κάσπαρ! Πολλοί άνθρωποι θέλουν να μάθουν ποιο είναι το νόημα της ζωής. Ψάχνουν για κάτι που θα τους βοηθήσει να βγάλουν νόημα ότι είμαστε εδώ, που ίσως μας πει πώς να ζήσουμε. Αλλά νομίζω ότι κάνουν λάθος.

Το σύμπαν δεν ενδιαφέρεται για εμάς. Έχει πλάτος δισεκατομμυρίων και δισεκατομμυρίων ετών φωτός, γεμάτο με δισεκατομμύρια και δισεκατομμύρια αστέρια και πιθανόν δισεκατομμύρια και δισεκατομμύρια πλανήτες. Δεν υπάρχει κάτι ιδιαίτερο για το πού βρισκόμαστε, ή ίσως ακόμη και ποιοι είμαστε, αν υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες. Και δεν νομίζω ότι κάποιος μας έβαλε εδώ για οποιονδήποτε σκοπό.

Αλλά είμαστε εδώ, και θα πρέπει να νοιαζόμαστε ο ένας για τον άλλον, ακόμη και αν το σύμπαν δεν νοιάζεται για εμάς. Μπορεί να μην υπάρχει νόημα στη ζωή μας. Αλλά μπορούμε να βρούμε νόημα στη ζωή μας, γεμίζοντάς την με οικογένεια και φίλους και διασκέδαση – και έργα που κάνουν τον κόσμο καλύτερο.

Εσύ αποφασίζεις για ποιο λόγο θα ζήσεις, Κάσπαρ, γι’ αυτό προσπάθησε να κάνεις κάτι καλό.

Όταν υπάρχει μια μαμά και ένας μπαμπάς, αλλά το μωρό τους πεθαίνει, εξακολουθούν να είναι μαμά και μπαμπάς; – Ζαχρά, 5 ετών

Αυτή είναι μια πραγματικά δύσκολη ερώτηση. Το σκέφτηκα πολύ, επειδή είχα δίδυμα μωρά που πέθαναν λίγο πριν γεννηθούν. Ήταν η πιο θλιβερή μέρα. Και για πολύ καιρό μετά, ήμουν μπερδεμένος γιατί δεν ήξερα αν ήμουν μπαμπάς ή όχι. Όταν οι άνθρωποι με ρωτούσαν αν είχα παιδιά, δεν ήμουν σίγουρος τι να πω. Δεν ήθελα να τους στεναχωρήσω, οπότε συνήθως έλεγα «όχι». Αλλά αυτό με στεναχωρούσε, γιατί ένιωθα σαν να ξεχνούσα τα δίδυμα.

Ακούστε τι σκέφτομαι τώρα. Ήμουν ο μπαμπάς των διδύμων και θα είμαι πάντα. Αυτή είναι η σχέση μου μαζί τους. Αλλά επειδή πέθαναν, δεν μπόρεσα να γίνω ο μπαμπάς τους με μια διαφορετική έννοια. Δεν μπόρεσα να παίξω το ρόλο του μπαμπά. Δεν μπόρεσα να τα σκεπάσω το βράδυ ή να τους πω χαζά αστεία. Και είμαι ακόμα λυπημένος γι’ αυτό, παρόλο που τα δίδυμα έχουν τώρα αδέρφια, τον Ρεξ και τον Χανκ, τους οποίους βάζω στο κρεβάτι κάθε βράδυ.

Ζαχρά, αν γνωρίζεις κάποιον του οποίου το μωρό πέθανε, μήπως να του δώσεις μια αγκαλιά; Οι αγκαλιές βοηθούν πολύ.

Γιατί είναι κακό να έχω ό,τι θέλω; – Αβραάμ, 4 ετών

Δεν ξέρω αν είναι κακό, Αβραάμ – εξαρτάται από το τι θέλεις. Αν το μόνο που ήθελες ήταν η ειρήνη στη Γη, τότε θα ήταν καταπληκτικό για σένα να αποκτήσεις όλα όσα ήθελες. Αλλά υποψιάζομαι ότι θέλεις πάρα πολλές λιχουδιές και παιχνίδια. Δεν πειράζει – κι εγώ το ίδιο θέλω.

Όμως, υπάρχουν προβλήματα με το να παίρνουμε όλες τις λιχουδιές και τα παιχνίδια που θέλουμε. Μερικές φορές, τα πράγματα που θέλουμε είναι κακά για μας. Αν έτρωγα όλη τη σοκολάτα που ήθελα, θα με πονούσε η κοιλιά μου. Είναι προτιμότερο να τρώμε μόνο λίγο.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι οι άλλοι άνθρωποι μερικές φορές θέλουν τα ίδια πράγματα που θέλουμε εμείς. Αν δεν υπάρχει αρκετό για όλους, είναι καλό να το μοιραζόμαστε.

Τέλος, υπάρχει ένα τραγούδι των Rolling Stones που λέγεται «You Can’t Always Get What You Want» (Δεν μπορεί να έχεις πάντα αυτό που θέλεις). Αυτό είναι αλήθεια. Και πρέπει να μάθετε πώς να απογοητεύεστε, χωρίς να κάνετε τον εαυτό σας – και όλους τους άλλους – δυστυχισμένους.

Γιατί οι άνθρωποι καταλήγουν να κάνουν πράγματα που δεν θέλουν να κάνουν; – Σάρανγκ, 4 ετών

Υπάρχουν τόσοι πολλοί λόγοι, Σάρανγκ. Μερικές φορές, κάνουμε πράγματα επειδή νιώθουμε ότι πρέπει, ακόμη και αν δεν το θέλουμε. Εγώ νιώθω έτσι για το οδοντικό νήμα που χρησιμοποιώ στα δόντια μου. Δεν θέλω να το κάνω, αλλά νομίζω ότι πρέπει, αφού ξέρω ότι μου κάνει καλό.

Μερικές φορές, κάνουμε πράγματα για να μην πληγώσουμε τα συναισθήματα των άλλων. Δεν μου αρέσουν τα κεράσια. Αλλά μια φορά μια φίλη μου έφτιαξε μια κερασόπιτα και την έφαγα μαζί της, αφού είχε δουλέψει πολύ σκληρά γι’ αυτήν. Δεν ήθελα να νιώσει άσχημα.

Άλλες φορές, κάνουμε πράγματα που δεν θέλουμε να κάνουμε, επειδή κάποιος μας αναγκάζει να τα κάνουμε. Σας έχει αναγκάσει ποτέ κανείς να κάνετε κάτι; Αυτό δεν είναι διασκεδαστικό, ειδικά όταν το άτομο είναι κακό. Αλλά μερικές φορές το άτομο που σε αναγκάζει να κάνεις κάτι σε βοηθάει, βάζοντάς σε να κάνεις κάτι που πρέπει να κάνεις, όπως να πας για ύπνο ή να πας στο γιατρό να κάνεις μια ένεση. Οι γονείς πρέπει να το κάνουν αυτό συχνά, αφού τα παιδιά δεν ξέρουν πάντα τι είναι καλό για αυτά.

Υπάρχει και ένας άλλος λόγος, ο οποίος είναι λίγο πιο περίπλοκος. Θέλω να τρώω γλυκά. Αλλά δεν θέλω επίσης να τρώω πολλά γλυκά, αφού ξέρω ότι αυτό δεν είναι καλό για μένα. Μερικές φορές, τρώω πάρα πολλά, ούτως ή άλλως, επειδή είναι τόσο νόστιμα. Οι φιλόσοφοι το αποκαλούν αυτό αδυναμία της θέλησης.

Η θέληση όλων μας είναι αδύναμη μερικές φορές. Θέλουμε να κάνουμε το σωστό, αλλά θέλουμε επίσης να κάνουμε το διασκεδαστικό ή το νόστιμο, και μερικές φορές αυτό το «θέλω» κερδίζει, παρόλο που θα θέλαμε να μην το κάνει. Τα καλά νέα είναι ότι μπορείτε να δουλέψετε στο να παίρνετε σωστές αποφάσεις – θα γίνετε καλύτεροι σε αυτό, αν εξασκηθείτε.

Είναι η φαντασία σας φτιαγμένη από άτομα; – Τζόσι, 7 ετών

Τζόσι, αυτό είναι ένα από τα πιο δύσκολα ερωτήματα που σκέφτονται οι φιλόσοφοι – τόσο δύσκολο που χρειάστηκε να ζητήσω βοήθεια από τον γιο μου Χανκ. (Είναι εννέα ετών και είναι πολύ καλός για να τον ρωτάς για τέτοια πράγματα.) Ο Χανκ λέει ότι το πράγμα που δημιουργεί τη φαντασία σου (ο εγκέφαλός σου) είναι φτιαγμένο από άτομα, αλλά η φαντασία σου δεν είναι.

Έχει δίκιο; Εξαρτάται τι εννοείς με τον όρο «φαντασία». Αν εννοείτε τον μηχανισμό στον εγκέφαλό σας που σας επιτρέπει να φαντάζεστε πράγματα, τότε, ναι, αυτός είναι φτιαγμένος από άτομα, ακριβώς όπως είπε ο Χανκ. Αλλά αν εννοείτε τα πράγματα που φαντάζεστε, όπως δράκους ή νεράιδες, τότε στην πραγματικότητα εξαρτάται από εσάς αν είναι φτιαγμένα από άτομα. Μπορείτε να φανταστείτε ό,τι θέλετε – ακόμη και δράκους από νεραϊδόσκονη.

Ένα πιο δύσκολο ερώτημα είναι αν η ιδέα αυτών των δράκων στο μυαλό σας είναι φτιαγμένη από άτομα. Ορισμένοι φιλόσοφοι πιστεύουν ότι το μυαλό μας είναι απλώς ο εγκέφαλός μας. (Αυτό ονομάζεται υλισμός, αφού η ιδέα είναι ότι το μυαλό είναι φτιαγμένο από υλικά). Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε τα πάντα στο μυαλό σας είναι φτιαγμένα από άτομα – συμπεριλαμβανομένων των ιδεών σας.

Άλλοι φιλόσοφοι όμως αμφιβάλλουν ότι τα πάντα στο μυαλό μας μπορούν να εξηγηθούν από τη διάταξη των ατόμων στον εγκέφαλό μας. (Αυτό ονομάζεται δυϊσμός, αφού η ιδέα είναι ότι ο νους και ο εγκέφαλος είναι δύο διαφορετικά είδη πραγμάτων).

Δεν είμαι σίγουρος τι να σκεφτώ. Είναι πραγματικά περίπλοκο και οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες εργάζονται από κοινού για να το καταλάβουν. Ίσως βοηθήσεις κι εσύ κάποια μέρα.