Για μια παιδεία πλατωνική

Στο σημερινό άρθρο του για την πανθομολογούμενη κρίση που διέρχεται το ελληνικό σχολείο του 21ου αιώνα, ο Λευτέρης Χαραλαμπόπουλος επισημαίνει ορθώς ότι σπανίως ακούγονται οι εμπειρίες –και ακόμα σπανιότερα εισακούονται οι γνώμες, θα προσέθετα εγώ– των αληθινών πρωταγωνιστών της όλης (εκ)παιδευτικής διαδικασίας, δηλαδή των μαθητών και των εκπαιδευτικών.

Ειδικότερα για το ρόλο που θα μπορούσαν –και θα έπρεπε– να διαδραματίσουν οι πρώτοι στην ποθούμενη αναμόρφωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος πάρα πολλά έχουν γραφτεί και έχουν ειπωθεί, αλλά ελάχιστα έχουν γίνει. Η ελληνική πολιτεία, μαζί της και η παραπαίουσα εδώ και δεκαετίες ελληνική κοινωνία, πεισματικά και δογματικά, περιφρονεί κατ’ ουσίαν τους μαθητές και τις μαθήτριες, παραμελεί τις ανάγκες και τις ανησυχίες τους, κωφεύει στις δικές τους κραυγές απελπισίας και διαμαρτυρίας.

Το αποτέλεσμα της αρνητικής αυτής στάσης είναι ολοφάνερο –για όσους τουλάχιστον δεν έχουν παρωπίδες– και άκρως απογοητευτικό: το σχολείο κάνει τα παιδιά μας, τους νέους, να πλήττουν, τους αποστεγνώνει και τους καταπιέζει, χωρίς να τους μορφώνει πραγματικά, χωρίς να αγγίζει την καρδιά τους και να καλλιεργεί το πνεύμα τους.

Οι λιγοστές εξαιρέσεις, εκεί όπου όντως επιτυγχάνεται μια δημιουργική ανταλλαγή απόψεων και ώσμωση ιδεών μεταξύ φωτισμένων δασκάλων και διψασμένων για μόρφωση μαθητών (πολύτιμη εδώ η συμβολή των γονέων, της οικογένειας), απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα, τη θλιβερή κατάσταση των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων.

Απ’ όλα τα κείμενα που έχω κατά καιρούς διαβάσει για το φλέγον αυτό ζήτημα, της νοσούσης «παιδείας» μας, ξεχωρίζω εκείνο του Μανόλη Ανδρόνικου, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» πριν από τρεις και πλέον δεκαετίες, στις 13 Ιανουαρίου 1991.

Στην εν λόγω επιφυλλίδα του, που φέρει τον τίτλο «Τα παιδιά και η Παιδεία», ο μέγας δάσκαλος μάς δείχνει το δρόμο που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε, ώστε να γεφυρώσουμε κάποια στιγμή το χάσμα που χωρίζει τα παιδιά μας από το σχολείο.

Ακολουθούν ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το εκτενές κείμενο του Ανδρόνικου:

[…] Όσο για μένα, κέρδιζα καθημερινά μια νέα γνώση και εμπειρία και βεβαιώθηκα πως τίποτε δεν είναι πιο πολύτιμο από την επαφή με τους νέους ανθρώπους. Και κάτι ακόμη· πως οι νέοι είναι καλύτεροι από μας απλά και μόνο γιατί είναι νέοι, άπειροι, δηλαδή χωρίς φθορές, άδολοι, γιατί είναι ακόμα γενναίοι, ωραίοι, γιατί υψώνουν περήφανα το κεφάλι, χωρίς φόβο, αλλά με πάθος, χωρίς τη σκέψη τού αύριο, αφού ξέρουν πως το αύριο είναι δικό τους, χωρίς τα δεσμά τού χθες, αφού αυτό δεν το γνώρισαν και δεν το υπολογίζουν. Και αν πάντοτε εμείς οι παλαιότεροι πιστεύουμε πως στις μέρες μας, όταν εμείς ήμασταν νέοι, όλα ήταν καλύτερα και εμείς ήμασταν καλύτεροι, αυτό, στο σημείο που λέμε την αλήθεια, οφείλεται μονάχα στο γεγονός πως τότε ήμασταν και εμείς νέοι.

[…]

Και τώρα; Τώρα, και πάλι τα παιδιά μάς δείχνουν τον δρόμο, βάζοντας το χέρι τους επάνω στον «τύπο των ήλων», των δικών τους ήλων, που τους πονούν και τους ματώνουν. Δείχνουν τον δρόμο φωνάζοντας σ’ εμάς τους σοφούς και υπεύθυνους, τάχα, το αρχαίο σοφό λόγιο με τον δικό τους τρόπο: «ο τρώσας και ιάσεται». Και κανένας από μας τους ώριμους δεν έχει την αποκοτιά να πει πως τα παιδιά μας έχουν άδικο όταν απαιτούν από μας να νοιαστούμε για την παιδεία τους, που θα πει για την προκοπή αυτού του τόπου. Όμως προσπαθούμε να τους νουθετήσουμε με τη δική μας ξεχαρβαλωμένη λογική, με τα τερτίπια που συνηθίσαμε να ξεγελούμε ο ένας τον άλλον, με μια στενόμυαλη και ανεύθυνη πρακτική γραφειοκρατικών και καζουιστικών υπεκφυγών και συνταγολογίων. Η ασπιρίνη είναι καλή για τον πονοκέφαλο, και το γνωρίζω από προσωπική πείρα, όμως όταν προκύψει μόλυνση που οδηγεί σε γάγγραινα, δεν υπάρχει άλλη λύση από την εγχείρηση. Αλλά σε σοβαρές περιπτώσεις χρειάζονται επιδέξιοι χειρουργοί με σωστό επιτελείο.

Η παιδεία μας νοσεί εδώ και χρόνια. Για να βρεθεί η θεραπεία της, χρειάζονται και τα απαραίτητα φάρμακα και οι ικανοί γιατροί. Θα έλεγα πως για να αντιμετωπίσουμε με κάποια ελπίδα το πρόβλημα είναι απαραίτητα τρία πράγματα: 1) Χρήματα, 2) Γνώση και 3) Όραμα. Όχι πρώτον, δεύτερον και τρίτον, αλλά και τα τρία μαζί. Και επειδή τα χρήματα και η γνώση είναι συγκεκριμένα και κατανοητά –όσο κι αν δεν είναι πάντα αυτονόητο το περιεχόμενο και η χρήση τους–, θα ήθελα να σταθώ σ’ αυτό που ονόμασα «όραμα». Κάποιος περισσότερο θετικιστής θα το ονόμαζε ίσως «στόχος» ή «πρόγραμμα» ή κάτι παρόμοιο. Προσωπικά τους στόχους ή το πρόγραμμα θα το ενέτασσα μέσα σ’ αυτό που χαρακτήρισα «γνώση» του προβλήματος. Ό,τι ονομάτισα «όραμα» είναι κάτι που περιέχει ίσως και τους στόχους και τα προγράμματα, αλλά τα υπερβαίνει τόσο εννοιολογικά όσο και, προπάντων, ιδεολογικά. Οι νέοι του Μάη του ’68 στο Παρίσι αιφνιδίασαν όλους με την επίκληση της «φαντασίας». «Ζήτω η φαντασία» φώναζαν, για να εκφράσουν αυτό το άλλο που έλειπε από τη ζωή τους και δεν τους το έδινε κανείς. Είμαι πολύ μεγαλύτερος σε ηλικία και από τον Υπουργό Παιδείας και από τους συμβούλους του που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν την εξεγερμένη νεολαία, όμως έχω τον εγωισμό να πιστεύω πως καταλαβαίνω καλύτερα τι εκφράζουν και τι ζητούν με τα συνθήματά τους οι νέοι. Είμαι βέβαιος πως αυτό που θέλουν να πουν είναι αυτό που ονόμασα «όραμα», αυτό που τον Μάη του  ’68 το είπαν «φαντασία», αυτό που τέλος πάντων δεν είναι ούτε ο αριθμός των απουσιών, ούτε το ποινολόγιο, ούτε οι ώρες διδασκαλίας, ούτε η ύλη των εξετάσεων, ούτε οι δέσμες, ούτε η ανωτατοποίηση των ανώτερων Σχολών, ούτε το συνάλλαγμα που φεύγει στο εξωτερικό, ούτε όλα όσα μπορούν να καταγραφούν σε κάποιο προεδρικό διάταγμα με την τάξη και τη λογική ενός λογιστικού βιβλίου, με την εξίσωση τού δούναι και λαβείν, με άλλα λόγια με την πρακτική και σώφρονα (;) σκέψη όλων ημών των ωρίμων Γραμματέων και Φαρισαίων. «Όραμα» είναι οι ελπίδες των νέων, τα όνειρά τους, η ποιητική, θα έλεγα, αντιμετώπιση της ζωής, όπου θα έχουν θέση και οι βιοτικές ανάγκες τους, αλλά και οι πνευματικές και ψυχικές τους ανησυχίες, ο κόσμος των χαμένων ποιητών όπου θα ξαναβρεθούν μέσα από μια παιδεία ζωντανή, ουσιαστική, στηριγμένη και στο μυαλό και στην καρδιά, «με λογισμό και μ’ όνειρο», μια παιδεία πλατωνική, που θα πει παιδεία στηριγμένη στον έρωτα του καλού και δοσμένη με τη θέρμη του έρωτα προς τον νέο άνθρωπο. Μόνον όταν αληθινά αγαπήσουμε τους νέους ανθρώπους, όταν τους ερωτευθούμε, θα είμαστε έτοιμοι και ικανοί για τη θυσία που τους αξίζει και που τους την οφείλουμε. Και ο έρωτας δεν γεννιέται μέσα στα σκοτεινά γραφεία ανέραστων ανθρώπων, αλλά μέσα στα σχολειά, όταν βέβαια είσαι πρόθυμος και έτοιμος να δεχτείς τη θεία μεταλαμπάδευση των ωραίων νέων ανθρώπων.

Υπάρχει άραγε στους χώρους όπου παίρνονται οι αποφάσεις για τα παιδιά ένα νέο παιδί, ένα απ’ αυτά που είδαμε στις τηλεοράσεις να διαλέγονται με τους μεγάλους με τόσην ωριμότητα; Υπάρχει ένας ποιητής ή ένας μουσικός, ένας ζωγράφος ή ένας αρχιτέκτονας, ένας νέος δάσκαλος που να έχει ερωτευθεί αυτά τα παιδιά, που να μπορεί να καταλάβει τη γλώσσα τους και τους καημούς τους;

Κάποιος, τέλος, που να σκεφτεί για μια στιγμή πως τους ετοιμάσαμε έναν κόσμο εντελώς παράλογο, πως τους γκρεμίσαμε κάθε ελπίδα και κάθε πίστη και, ενώ τους υμνήσαμε το χρήμα και την υλική ευημερία, ζητούμε απ’ αυτά τα νέα παιδιά να πορευθούν σ’ αυτόν τον κόσμο με τους κανόνες μιας κοινωνίας που τους απωθεί;

[…]