Σε ποιον ανήκει ο Αϊνστάιν;

του Parkin Simon

Τον Ιούλιο του 2003, ο φυσικός και υποψήφιος για βραβείο Πούλιτζερ συγγραφέας δρ Τόνι Ρόθμαν έλαβε ένα e-mail από τον εκδότη του. Τον ενημέρωνε πως δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει στο εξώφυλλο του βιβλίου του τη φωτογραφία τού πιο διάσημου επιστήμονα, του Aλμπερτ Αϊνστάιν, εκτός κι αν κατέβαλλε ένα υπέρογκο ποσό. Διαφορετικά, κινδύνευε να βρεθεί στις δικαστικές αίθουσες.

Ο Αλμπερτ Αϊνστάιν πέθανε το 1955. Στη διαθήκη του αναφέρει ότι «τα χειρόγραφα, τα πνευματικά δικαιώματα, τα δικαιώματα δημοσίευσης και όλα τα άλλα συγγραφικά περιουσιακά στοιχεία» θα περνούσαν, μετά τον θάνατο της γραμματέως του Ελεν Ντούκας και της θετής κόρης του Μαργκότ, στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, του οποίου υπήρξε συνιδρυτής το 1918. Δεν έκανε, ωστόσο, καμία αναφορά σχετικά με τη χρήση του ονόματός του ή της εικόνας του σε βιβλία, προϊόντα ή διαφημίσεις. Σήμερα, αυτά είναι γνωστά ως δικαιώματα δημοσίευσης εικόνων, αλλά τη στιγμή που ο Αϊνστάιν έγραφε τη διαθήκη του δεν υπήρχε ο συγκεκριμένος νομικός όρος. Οταν το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο ανέλαβε τον έλεγχο της περιουσίας του Αϊνστάιν το 1982, ωστόσο, τα δικαιώματα δημοσίευσης είχαν εξελιχθεί σε ένα σκληρό πεδίο νομικής μάχης, αξίας εκατομμυρίων δολαρίων κάθε χρόνο.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, το πανεπιστήμιο άρχισε να διεκδικεί τον έλεγχο τού ποιος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το όνομα και τις απεικονίσεις του Αϊνστάιν και με ποιο κόστος. Το «ραντάρ» του πανεπιστημίου ήταν ικανό να εντοπίζει από μικροεφευρέτες μέχρι πολυεθνικές, όπως για παράδειγμα η Ντίσνεϊ, η οποία το 2005 πλήρωσε 2,66 εκατ. δολάρια για 50ετή άδεια χρήσης του ονόματος του Αϊνστάιν για μια σειρά παιχνιδιών.

250 εκατ. μετά θάνατον

Ο επιστήμονας που διατύπωσε τη θεωρία της σχετικότητας αμειβόταν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο αμερικανό διανοούμενο με απόφαση του Πανεπιστημίου του Πρίνστον (10.000 δολάρια που αντιστοιχούν σε 180.000 δολάρια σήμερα). Ποσό σχεδόν αμελητέο συγκριτικά με τα κέρδη που προέκυψαν μετά τον θάνατό του. Από το 2006 έως το 2017, εμφανιζόταν κάθε χρόνο στη λίστα του «Forbes» με τις δέκα ιστορικές προσωπικότητες με τις υψηλότερες κερδοφορίες φέρνοντας κατά μέσο όρο 12,5 εκατομμύρια δολάρια ετησίως στο ταμείο του κορυφαίου πανεπιστημίου στο Ισραήλ. Μια συντηρητική εκτίμηση ανεβάζει τα μεταθανάτια κέρδη του Αϊνστάιν μέχρι σήμερα σε 250 εκατ. δολάρια.

Πολλοί ωστόσο υποστηρίζουν ότι ο Αϊνστάιν θα διαφωνούσε με αυτή την πολιτική, δεδομένου ότι όσο βρισκόταν εν ζωή αντιστεκόταν στις προσπάθειες εμπορευματοποίησης της ταυτότητάς του, και εκτιμούν ότι το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να «κληρονομήσει δικαιώματα από τον Αϊνστάιν που δεν υπήρχαν τη στιγμή του θανάτου του». Το πανεπιστήμιο, από την πλευρά του, ισχυρίζεται ότι έχει όχι μόνο το νόμιμο δικαίωμα, αλλά και ηθικό καθήκον να τον προστατεύει.

Πίσω από το κυνήγι των δικαιωμάτων βρίσκεται ο δικηγόρος Ρότζερ Ρίτσμαν, ο πατέρας του οποίου διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον Αϊνστάιν. Ο Ρίτσμαν εντόπισε μια υπόθεση που αφορούσε τον γιο τού Μπέλα Λουγκόζι, του ουγγροαμερικανού ηθοποιού, γνωστού για την ερμηνεία του ως Δράκουλα. Το 1966, ο γιος του Λουγκόζι μήνυσε τη Universal Pictures, ισχυριζόμενος ότι αυτός και η θετή μητέρα του κατείχαν τα δικαιώματα εικόνας του πατέρα του και όχι το κινηματογραφικό στούντιο.

Ο γιος του Λουγκόζι κέρδισε την υπόθεση στη δίκη, αλλά το ανώτατο δικαστήριο ανέτρεψε την απόφαση με το σκεπτικό ότι ο πατέρας του δεν είχε πουλήσει την εικόνα του για εμπορικούς σκοπούς κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο Ρίτσμαν συμπέρανε, λοιπόν, ότι οι κληρονόμοι οποιασδήποτε διασημότητας που είχε πουλήσει την εικόνα της κατά τη διάρκεια της ζωής της είχαν αξίωση για τα δικαιώματα δημοσιοποίησής της.

Εν συνεχεία διαπίστωσε πως υπήρχε πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία σχετικής νομοθεσίας και συγκέντρωσε μια ομάδα ισχυρών υποστηρικτών, συμπεριλαμβανομένων της Ελίζαμπεθ Τέιλορ, της πρώην συζύγου του Ελβις Πρίσλεϊ, Πρισίλα, και της χήρας του Μπινγκ Κρόσμπι, Κάθριν. Υστερα από δύο απορρίψεις, ο νόμος για τα δικαιώματα των διασημοτήτων της Καλιφόρνιας ψηφίστηκε την 1η Ιανουαρίου 1985. Στην Καλιφόρνια, τουλάχιστον, οι κληρονόμοι κατείχαν νομίμως τα δικαιώματα δημοσιότητας των διάσημων προγόνων τους που είχαν πεθάνει στην πολιτεία.

Η αντίδραση της εγγονής

Με το νομικό προηγούμενο που δημιουργήθηκε στην Καλιφόρνια, ο Ρίτσμαν αποφάσισε να συμπεριλάβει στους πελάτες του και τον Αϊνστάιν, ενημερώνοντας για τις νομικές εξελίξεις το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο, το οποίο και τον διόρισε ως τον «αποκλειστικό παγκόσμιο πράκτορα του Αϊνστάιν», με αποτέλεσμα να βάλει στο στόχαστρο ακόμη και επιχειρηματίες που έφεραν το επίθετο Αϊνστάιν και το χρησιμοποιούσαν ως επωνυμία της εταιρείας τους.

Γεγονός που προκάλεσε την οργή, στις αρχές του 2011, της θετής εγγονής του επιστήμονα, Εβελιν, η οποία μήνυσε το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο για κατάφωρη υπέρβαση του ρόλου του, αλλά πέθανε μία μέρα πριν από τη δίκη.

Κατά συνέπεια, το ερώτημα «σε ποιον ανήκει ο Αλμπερτ Αϊνστάιν και για πόσο καιρό» παραμένει άλυτο. Στα τέλη του 2020 ξεκίνησε μια προσπάθεια να συνταχθεί ένα νομικό πλαίσιο, το οποίο όμως λόγω και της πανδημίας βρίσκεται σε εκκρεμότητα. Αν τελικώς ισχύσει στην προκειμένη περίπτωση ό,τι και σε εκείνη των πνευματικών δικαιωμάτων – δηλαδή ένα όριο 70 ετών -, τότε το 2025 ο Αϊνστάιν θα είναι «ελεύθερος».