Ο Μαρξ της μεθόδου

Στα ζητήματα μεθοδολογίας που αφορούν το έργο του Καρλ Μαρξ στρέφεται με το πρόσφατο βιβλίο του ο καθηγητής Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών Στάθης Ψύλλος.

Ο Ψύλλος, ένας από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους της επιστήμης όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και διεθνώς, στρέφεται στον Μαρξ ακριβώς για να δει σε ποιο βαθμό ο Μαρξ είναι και ένας βαθύς και επίκαιρος φιλόσοφος της επιστήμης. Και το κάνει αυτό χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της παράδοσης που συνηθίζουμε να ονομάζουμε αναλυτική, χωρίς ωστόσο να υιοθετεί την προσέγγιση του ρεύματος που έγινε γνωστό ως «αναλυτικής μαρξισμός».

Τα ερωτήματα για τη μεθοδολογία του Μαρξ όπως και για το ποια είναι τελικά η φιλοσοφική του τοποθέτηση έχουν απασχολήσει τους μελετητές εδώ και πολλές δεκαετίες. Ένα μεγάλο μέρος της μαρξιστικής θεωρητικής συζήτησης αφορά ακριβώς αυτό που θα περιγράφαμε ως την αναζήτηση της φιλοσοφίας του Μαρξ. Μια συζήτηση αρκετά δύσβατη και αντιφατική, καθώς πέραν της λεγόμενης «Εισαγωγής στα Grundrisse» και των προλόγων στο πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ, στην ώριμη τουλάχιστον φάση του έργου του, δεν άφησε ένα κείμενο που να συγκεφαλαιώνει τη φιλοσοφική του τοποθέτηση. Η αμφίσημη αναφορά του στην «αντιστροφή» σε υλιστική κατεύθυνση της εγελιανής διαλεκτικής δεν βοήθησε ιδιαίτερα στην πραγματικότητα, ενώ η προσπάθεια του Ένγκελς να ανασυνθέσει μια εκδοχή διαλεκτικού υλισμού θα ερμηνευτεί ως η δυνατότητα μιας συνολικής υλιστικής ιστορικής και φυσικής συνάμα οντολογίας που μάλλον ήταν ξένη προς τον ίδιο τον Μαρξ. Αντίστοιχα, η ανακάλυψη των νεανικών έργων του Μαρξ θα τροφοδοτήσουν την εικόνα ενός Μαρξ ως ανθρωπιστή στοχαστή της αλλοτρίωσης, αλλά και πάλι δεν θα απαντήσουν  στα ερωτήματα της μεθόδου που ακολουθεί στο μείζον επιστημονικό του έργο, δηλαδή τη θεωρία του καπιταλισμού που αναπτύσσει στο «Κεφάλαιο». Αυτό, άλλωστε, θα οδηγήσει και στη συχνή τάση να διαβάζεται ο Μαρξ υπό το πρίσμα άλλων φιλοσόφων, από τον Καντ μέχρι την αναλυτική παράδοση.

Ο Ψύλλος δεν αναζητά να δει ποιος είναι  ο φιλόσοφος που αποτελεί την αναφορά του Μαρξ. Κυρίως ενδιαφέρεται να δει ποια είναι η μεθοδολογική εξέλιξη της μαρξικής έρευνας. Σε αυτή τη βάση εντοπίζει αυτή που κατά τη γνώμη του είναι η πραγματική τομή στο έργο του Μαρξ.

Ο Ψύλλος υποστηρίζει ότι ο νεαρός Μαρξ υιοθετεί μια ρητά αντιμεταφυσική τοποθέτηση που τον κάνει να βλέπει την αφαίρεση ως ένα επιστημολογικό εμπόδιο και τον ωθεί να υιοθετήσει μια νομιναλιστική τοποθέτηση που να θεωρεί ότι τελικά υπάρχουν μόνο τα συγκεκριμένα, ενικά στοιχεία της πραγματικότητα. Είναι το σχήμα που συναντάμε στα νεανικά έργα του Μαρξ η υπεράσπιση της άμεσης ζώσας πραγματικότητας απέναντι στις θεωρησιακές κατασκευές των φιλοσόφων που αντιστρέφουν την πραγματική σχέση ανάμεσα στις έννοιες και τα πράγματα.

Όμως, ο ώριμος Μαρξ, ο Μαρξ που προσπαθεί να επεξεργαστεί μια εξαιρετικά πρωτότυπη θεωρία για τον καπιταλισμό, που να μπορεί τόσο να ενσωματώσει την πρόοδο που είχαν ως μια εργασιακή θεωρία της αξίας οι κλασικοί της Πολιτικής Οικονομίας όσο και να απαντήσει στο ερώτημα της εκμετάλλευσης, δεν μπορεί να μείνει στα όρια του νομιναλισμού. Αναγκαστικά, χρειάζεται να καταφύγει στην αφαίρεση και δη αυτή που συγκροτεί ως βασικό αναλυτικό εργαλείο για την κατανόηση του καπιταλισμού την Αφηρημένα Γενική Εργασία, που είναι ο μόνος τρόπος για να εξηγηθεί γιατί εμπορεύματα με διαφορετικές ιδιότητες και διαφορετικές αξίες χρήσης μπορεί να έχουν την ίδια ανταλλακτική αξία. Ο Ψύλλος ακριβώς σε αυτό το σημείο και κάνοντας μια παρέκβαση στον Φρέγκε αλλά και φιλοσόφους της αναλυτικής παράδοσης εντοπίζει δύο αφαιρέσεις στον Μαρξ, αυτή που ορίζει την Αφηρημένη Γενική Εργασία και αυτή που συγκροτεί τις μορφές εμφάνισής της, δηλαδή τις ανταλλακτικές αξίες ως σχεσιακή ιδιότητα των εμπορευμάτων.

Για τον Ψύλλο, ο νεαρός Μαρξ είναι κυρίως νομιναλιστής γιατί είναι κυρίως ακτιβιστής, τον ενδιαφέρει να δείξει την ιστορικότητα των βασικών κατηγοριών και εννοιών, ακριβώς γιατί θέλει να υπογραμμίσει τη δυνατότητα του κόσμου να αλλάζει και να μετασχηματίζεται. Ο ώριμος Μαρξ προσπαθεί να συγκροτήσει μια θεωρία του καπιταλισμού, δηλαδή μια θεωρία του κεφαλαίου ως κοινωνικής σχέσης. Αυτό τον φέρνει αντιμέτωπο με όλα τα ερωτήματα για την Αφηρημένη Γενική Εργασία, γιατί αυτή γεννά την ανταλλακτική αξία, αυτή που συσσωρεύεται ως κεφάλαιο και το συγκροτεί ως κοινωνική εκμεταλλευτική σχέση. Η αναμέτρηση με αυτή την αφαίρεση δεν αφορά μόνο την επιστημολογική μεθοδολογία· η αφαίρεση είναι ταυτόχρονα μια πραγματική κοινωνική διαδικασία, είναι αυτή που από μια απειρία μεμονωμένων εμπορευματικών ανταλλαγών, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούν το κρίσιμο εμπόρευμα που είναι η εργασιακή δύναμη, διαμορφώνει ένα σύνθετο, καταπιεστικό και εκμεταλλευτικό κοινωνικό σύστημα που πρέπει να το κατανοήσουμε για να μπορέσουμε να το μετασχηματίσουμε. Γι’ αυτό και η αφαίρεση αυτή δεν αποτελεί τελικά μια νοητική κατασκευή, αλλά οφείλει να θεωρηθεί ως πραγματική.

Συνολικά, έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο που είναι πρωτότυπο και σημαντικό. Καταδεικνύει ότι μπορούν να υπάρξουν πολύ ενδιαφέροντες διάλογοι ανάμεσα στο μαρξικό κείμενο και τη σύγχρονη επιστημολογική παράδοση, ενώ ταυτόχρονα επικοινωνεί με την ενεργή σήμερα συζήτηση τόσο για τα ζητήματα που αφορούν την αξία και την αξιακή μορφή όσο και αυτή γύρω από την κεντρικότητα της «πραγματικής αφαίρεσης». Και εάν φαντάζει ίσως σε κάποια σημεία «αφηρημένο» και κάπως αυστηρό, είναι σαφές ότι η έρευνα πάνω στους μηχανισμούς που συγκροτούν τη δυνατότητα αυτών των αφαιρέσεων κάθε άλλο παρά αφηρημένη είναι: αφορά τη μελέτη των συγκεκριμένων και ιστορικών μορφών του κοινωνικού ανταγωνισμού που δεν σταματά να αποτελεί την καθοριστική παράμετρο της όποιας οντολογίας της κοινωνικής πραγματικότητας.

Βιβλιοπαρουσίαση

Την Παρασκευή 27 Μαΐου στις 8.00 μμ οι εκδόσεις διοργανώνεται παρουσίαση του βιβλίου στον κήπο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, Ερμού 134, Αθήνα

Για το βιβλίο του Στάθη Ψύλλου θα μιλήσουν οι

Ελένη Μανωλακάκη, Επίκουρη καθηγήτρια Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ

Γιάννης Μηλιός, Ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας, ΕΜΠ

Βούλα Τσινόρεμα, καθηγήτρια Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Τέλης Τύμπας, καθηγητής Ιστορίας της Τεχνολογίας, ΕΚΠΑ

Και ο ίδιος ο συγγραφέας

Τη συζήτηση θα συντονίσει ο δημοσιογράφος Μιχάλης Ψύλλος.