Ο Αριστοτέλης διδάσκει… το Χόλιγουντ

Ο Αριστοτέλης προπονεί το Χόλιγουντ. Σύμφωνα με τον καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας Φίλιπ Φρίμαν που τον διδάσκει στα σεμινάριά του στο Seaver College, στο Πανεπιστήμιο Pepperdine στο Μαλιμπού της Καλιφόρνιας, η «Ποιητική» του αρχαίου φιλοσόφου αποτελεί το εγχειρίδιο του σύγχρονου καλού σεναριογράφου και σκηνοθέτη.

Μερικοί από τους καλύτερους σύγχρονους συγγραφείς του θεάτρου και του κινηματογράφου, όπως ο Ααρον Σόρκιν και ο Ντέιβιντ Μάμετ, πιστεύουν ότι ο σπουδαίος αρχαίος έλληνας φιλόσοφος ήξερε ακριβώς πώς να πει μια συναρπαστική ιστορία σε οποιαδήποτε ηλικία.

«Το εγχειρίδιο είναι η «Ποιητική» του Αριστοτέλη. Ολοι οι κανόνες υπάρχουν εκεί» δηλώνει ο Σόρκιν. Ο Φρίμαν στο δοκίμιό του στο διαδικτυακό περιοδικό aeon.com τονίζει πως το γεγονός ότι τόσο πολλοί άνθρωποι στο πέρασμα των αιώνων αγωνίστηκαν να μελετήσουν αυτό το σύντομο έργο του Αριστοτέλη και να μάθουν από αυτό είναι μια μαρτυρία της δύναμής του, ακόμα και στην ελλιπή μορφή του, αφού έχει χαθεί το δεύτερο μέρος της «Ποιητικής» του που αφορά την κωμωδία.

Ο αμερικανός φιλόλογος αναφέρει επίσης ότι έχει διδάξει την «Ποιητική» σε φοιτητές και όλα αυτά τα χρόνια έμεινε έκπληκτος με το πόσο συχνά η εμπειρία της μεταμορφώνει τη δική τους γραφή και ανάγνωση. «Δεν υπάρχει τίποτα σαν αυτό το αξιοσημείωτο βιβλίο για να μας κάνει να σκεφτούμε προσεκτικά τι κάνει μια ιστορία να λειτουργεί καλά, είτε συνθέτουμε τη δική μας είτε προσπαθούμε να εκτιμήσουμε τον Σαίξπηρ ή την ταινία «The Shawshank Redemption» (1994) (σ.σ.: ελληνικός τίτλος «Τελευταία Εξοδος – Ρίτα Χέιγουορθ»)».

Και με μια νέα δική του μετάφραση από τα αρχαία ελληνικά ο Φρίμαν οργανώνει την «Ποιητική» με τρόπο κατανοητό για το σύγχρονο ακροατήριο. Το αποτέλεσμα – με τίτλο «How to Tell a Story» (2022) – είναι μια νέα προσέγγιση στην «Ποιητική» του Αριστοτέλη που προσπαθεί να είναι μια πιστή και ακριβής μετάφραση αλλά και ένα χρήσιμο εγχειρίδιο για συγγραφείς και αναγνώστες.

Καθώς ο Αριστοτέλης εστιάζει στην τραγωδία και στο δράμα, προτιμά τον «Οιδίποδα» του Σοφοκλή επειδή μπορεί να παρουσιαστεί σε λίγες ώρες. Οι ιστορίες που η διήγησή τους χρειάζεται μέρες (όπως τα εκτενή έπη του «Αρχοντα των Δαχτυλιδιών») δεν είναι το κύριο ενδιαφέρον του, παρόλο που τρέφει μεγάλο σεβασμό για την «Ιλιάδα» του Ομήρου και την «Οδύσσεια». Αυτό τον κάνει ιδιαίτερα κατάλληλο για σεναριογράφους, επισημαίνει ο Φίλιπ Φρίμαν, οι οποίοι δουλεύουν πάνω σε μια ταινία ή ένα μεμονωμένο τηλεοπτικό σενάριο και όχι σε μια σειρά με επεισόδια. «Μπορείτε, φυσικά, να εφαρμόσετε τους κανόνες του σε μεγαλύτερα έργα, όπως και στις έξι σεζόν της τηλεοπτικής σειράς «Lost» του Τζέι Τζέι Αμπραμς, αλλά μόνο αν τις σπάσετε σε εβδομαδιαίες ιστορίες».

Αρχή, μέση και τέλος

Ο Αριστοτέλης εστιάζει σε μεμονωμένες τραγωδίες λόγω της άμεσης ανταπόδοσης και του συναισθηματικού αντίκτυπου που έχουν αυτές οι ιστορίες στο κοινό όταν γίνονται καλά. Αυτό που θέλετε να πετύχετε περισσότερο ως συγγραφέας δράματος είναι να προκαλέσετε οίκτο και φόβο στους θεατές σας. Οταν το κάνετε σωστά, το κοινό σας φεύγει από το θέατρο διαφορετικό από όταν μπήκε, έχοντας βιώσει μια συναισθηματική κάθαρση – αυτό που οι Ελληνες αποκαλούσαν «κάθαρση». Αυτή είναι η αληθινή δύναμη της αφήγησης. Η πρώτη από τις βασικές του έννοιες της αφήγησης είναι αρκετά απλή αλλά πολύ συχνά αγνοείται στα σενάρια: Μια ιστορία που είναι ολοκληρωμένη πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος.

«Σκεφτείτε πόσες ταινίες έχετε δει που δεν έχουν μια ξεκάθαρη και λογική αρχή για την εισαγωγή της δράσης και των χαρακτήρων. Υπάρχουν επίσης πολλές ταινίες που ξεκινούν δυνατά αλλά χάνουν τον δρόμο τους κάπου στη μέση – ένα θεμελιώδες λάθος σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Αλλά το πιο συνηθισμένο λάθος σε ταινίες που θα καταδίκαζε ο έλληνας φιλόσοφος είναι ένα αδύναμο τέλος, στο οποίο οι σεναριογράφοι δεν ξέρουν πώς να φέρουν την ιστορία στο τέλος. Οπως λέει, οι χειρότερες ιστορίες θα καταφύγουν σε έναν από μηχανής θεό ώστε να δώσει τέλος με κάποια αβάσταχτη ανατροπή. Οπως όταν ένας σκοτωμένος ήρωας επιστρέφει από θαύμα στη ζωή ή οι εξωγήινοι εισβολείς πεθαίνουν ξαφνικά. Αυτές είναι οι αποτυχίες των τεμπέληδων συγγραφέων που δεν μπαίνουν στον κόπο να σχεδιάσουν το σενάριό τους πριν ξεκινήσουν».

Πρώτα η ιστορία

Ενα άλλο μάθημα που διδάσκει ο Αριστοτέλης είναι αυτό που πάρα πολλοί κινηματογραφιστές αγνοούν. Οτι το θέαμα (δηλαδή τα σκηνικά και τα εξαρτήματα) πρέπει πάντα να είναι δευτερεύον σε σχέση με την ιστορία. Αυτό ισχύει εξίσου και για τις ταινίες. Είτε πρόκειται για ένα καστ χιλιάδων κομπάρσων στον κλασικό «Σπάρτακο» (1960) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ είτε για τα ψηφιακά γραφικά αιχμής στη σύγχρονη οθόνη, οι περίτεχνες φαντασιώσεις και τα ειδικά εφέ προορίζονται να εξυπηρετήσουν την αφήγηση.

Οι φανταστικές σεκάνς μάχης και τα τρακαρισμένα αυτοκίνητα, επισημαίνει ο Φρίμαν, δεν μπορούν να καλύψουν μια αδύναμη πλοκή και στην πραγματικότητα αποτελούν μια κουραστική απόσπαση της προσοχής όταν λείπει η ιστορία. «Ναι, αναφέρομαι στα πρίκουελ του «Star Wars». Γιατί ακόμα και οι πιο ένθερμοι φαν θα κουραστούν από μια ταινία που είναι όλο φλας και μπαμ, χωρίς ουσία.

Αυτό δεν σημαίνει ότι τα ειδικά εφέ είναι κακή ιδέα σε μια ταινία. Μπορείτε να έχετε τόσο μια δυνατή ιστορία όσο και εκπληκτικό θέαμα σε μια ταινία όπως το «Avengers: Endgame» (2019). Αν και οι δημιουργοί στη Marvel ήταν αρκετά έξυπνοι για να κάνουν το θέαμα να εξυπηρετεί πάντα την ιστορία».