Ψάχνοντας τις ρίζες στον ουρανό

Γράφει ο Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής

Στις 15 Μαρτίου 1898 γεννήθηκε στο Παρίσι ο Ζαν Φεστιζιέρ, δευτερότοκος μιας οικογένειας εννιά παιδιών, η οποία πένθησε τον θάνατο του πρωτότοκου γιου στον Μεγάλο Πόλεμο το 1916 και ενός νεότερου από φυματίωση το 1921. Εκείνος ο αδελφός, ο Αντρέ, ήταν ο αγαπημένος του Ζαν, ο οποίος από το 1924 και μετά υπογράφει όλα τα κείμενά του ως Αντρέ-Ζαν Φεστιζιέρ. Μετά από κλασικές σπουδές στα περίφημα λύκεια Condorcet και Louis-le Grand, καθώς και στην Ecole Normale Supérieure, ο νεαρός απόφοιτος φτάνει στην Αθήνα και το 1922 δημοσιεύει την πρώτη μελέτη του αφιερωμένη στη λατρεία του ρωμαϊκού θεού Σιλβάνου, προστάτη των αγρών και των δασών, του οποίου οι πιστοί ήταν κάτοικοι της πόλης των Φιλίππων της Μακεδονίας. Αυτή η μελέτη είναι η απαρχή των ερευνών του σχετικά με την εξέλιξη της θρησκείας κατά την ελληνιστική και την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο. Η τόλμη του να εντάξει στις έρευνές του θεότητες της Αιγύπτου και των Πάρθων, η σημασία που απέδωσε στα έργα του Ερμή του Τρισμέγιστου, τα οποία μετέφρασε και σχολίασε, τον απέκλειαν από την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία και από την πανεπιστημιακή κοινότητα, η οποία τον είχε υποστηρίξει ως τότε.

Συνέβη, το 1923, να επισκεφθεί τον θείο του, μοναχό του τάγματος των Βενεδικτίνων, και ομολογεί: «Εκεί ένιωσα το κάλεσμα του Θεού. Σε λίγα λεπτά πήρα την απόφαση να δώσω τον εαυτό μου στον Θεό. Ο λόγος είναι απλός: ένιωσα ότι είχα αγαπηθεί». Εγινε δεκτός στο τάγμα των Δομινικανών, τήρησε ως τον θάνατό του (1982) με απόλυτη προσήλωση τους μοναχικούς και κοινοβιακούς κανόνες, το 1930 έλαβε τον τίτλο του διδασκάλου του τάγματος, έναν χρόνο αργότερα εργάστηκε στη Βιβλική Σχολή της Ιερουσαλήμ, όπου ολοκλήρωσε το σύγγραμμά του Το θρησκευτικό ιδανικό των Ελλήνων και το Ευαγγέλιο, στηριγμένο στη μελέτη επιγραφών και αρχαιολογικών ευρημάτων. Σε αυτό το βιβλίο, διερευνά τη θρησκευτική εμπειρία μέσω της ανάλυσης κειμένων συγγραφέων και φιλοσόφων και σχολίων σε παπύρους, στους οποίους αναπτύσσονται απόψεις περί μαγείας. Μεμιάς και προς έκπληξη των θρησκειολόγων, ο Φεστιζιέρ εστιάζει στα συναισθήματα της προσωπικής λατρείας και της ιστορικής της εξέλιξης στους ύστερους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς αιώνες, λαβαίνοντας υπόψη την παρουσία της δεισιδαιμονίας, της μαγείας και της πρόωρης επιστήμης στη διαμόρφωση ποικίλων θρησκευτικών δογμάτων ως τη σύγκλιση στον χριστιανισμό, ο οποίος σφράγισε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Οι μελετητές του έργου του Φεστιζιέρ αναφέρουν πως το έργο του είναι η μελέτη του χριστιανισμού στο πλαίσιο του παγανιστικού, «εθνικού» περιβάλλοντος και πως η γνώση αυτού ακριβώς του περιβάλλοντος έφερνε στο φως την ιδιαιτερότητα του χριστιανικού «γεγονότος», ως ανθρωπιστικού δεδομένου, ως κίνηση του ενεργού και στοχαστικού βίου του «Μόνου» (ανθρώπου) προς τον «Μόνον» (θεό), προς επιβεβαίωση της σκέψης του Πασκάλ «δεν θα με έβρισκες, αν δεν με είχες αναζητήσει», ανάλογη με τη δεσπόζουσα στους ελληνιστικούς χρόνους πλατωνική ρήση «αναχωρείν εις εαυτόν».

Η επιστημονική μελέτη των θρησκειών από τον 2ο π.Χ. αιώνα ως τον 2ο μ.Χ. αιώνα ήταν για τον Φεστιζιέρ η απόδειξη της συνάφειας της προσωπικής θρησκείας με την εμπειρία του βίου προς αναζήτηση της θεότητας. Αυτή η για τους ειδικούς «γιγαντιαία προσπάθεια», που αποτυπώθηκε σε 75 βιβλία και σε εκατοντάδες άρθρα, συνοψίζεται σε οκτώ διαλέξεις υπό τον τίτλο Προσωπική θρησκεία μεταξύ των Ελλήνων, που ο Φεστιζιέρ έδωσε στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια το φθινόπωρο του 1952, γνωστές ως Sather Lectures, oι οποίες παραμένουν κείμενα αναφοράς και, σε πολύ μεγάλο βαθμό, προσδιορίζουν και διευρύνουν την ιστορική και πολιτιστική σημασία, εμβέλεια και επισφράγιση μιας πορείας, η οποία δίχως τους έλληνες θεούς δεν θα είχε τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που δεν παύουν να χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες της Δύσης και, κατ’ επέκταση πια, της Οικουμένης. Σε αυτή την προοπτική εγγράφονται και δύο βιβλία των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης: Robert Parker, Οι ελληνικοί θεοί πέρα από την Ελλάδα: ονόματα, χαρακτήρες, μεταμορφώσεις (2021) και Αγγελου Χανιώτη, Η Εποχή των Κατακτήσεων – Ο Ελληνικός Κόσμος από τον Αλέξανδρο στον Αδριανό, 336 π.Χ.-138 μ.Χ. Η έκδοση των οκτώ διαλέξεων από τις εκδόσεις Δώμα εισάγουν τον Φεστιζιέρ στην ελληνική βιβλιογραφία, καθώς σήμερα δεν κυκλοφορεί κανένα έργο του στη γλώσσα μας. Η έκδοση Ο Επίκουρος και οι θεοί του (Θύραθεν, 1999) είναι προ πολλού εξαντλημένη.

Λαϊκή ευσέβεια

Για τον Φεστιζιέρ, το ελληνικό θρησκευτικό συναίσθημα, ατομικό, εκδηλούμενο εντός του οίκου και εντασσόμενο στο θρησκευτικό συναίσθημα της πόλης, δεν αποτελεί δόγμα πίστης αλλά προβολή λαϊκής ευσέβειας για να κερδηθεί η εύνοια του θεού για την προκοπή και την ευημερία του δήμου ως ολότητας. Παράδειγμα η Αθηνά, θεά των Αθηνών, δηλαδή των Αθηναίων ως κοινωνικής οντότητας. Ετσι, τα μυστήρια και οι τελετουργίες ήταν συλλογικά δρώμενα εξωτερικής έκφρασης που εξασφάλιζαν θεσμικά τη ροή του προσωπικού βίου σε αυτήν εδώ τη ζωή και στη μεταθανάτια. Ηταν το σύνολο και πλέον των ατομικών προθέσεων για τη φιλία με «τα πράγματα τα οποία βρίσκονται πίσω από την πραγματικότητα, τα οποία ο άνθρωπος γνωρίζει γιατί είναι σαν να ανήκουν στην αληθινή του πατρίδα, σε αντίθεση με τα γήινα πράγματα, που του είναι ξένα ή και εχθρικά». Στην ουσία, η προσωπική θέαση του κόσμου διαμορφώνει την πορεία από τον άνθρωπο προς τον θεό, μια διαδικασία εκ των κάτω προς το άνω.

Αυτή η αποσαφηνισμένη κατάσταση στα χρόνια της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας, καθώς απορροφά, ερμηνεύει και αποδέχεται θεότητες τις οποίες οι ιστορικές εξελίξεις της ελληνιστικής και ρωμαϊκής κυριαρχίας φέρνουν στην επιφάνεια από την Αίγυπτο και την Ασία, έρχεται να θεραπεύσει τις ατομικές και κοινοτικές θρησκευτικές ανησυχίες, να επιδείξει την εξειδίκευσή τους ως σωτήρες σώματος και ψυχής, να προτάξει ως μόνη και αληθινή την ύπαρξη ενός και «Μόνου» ανώτατου όντος, πλάστη, γεννήτορα και οδηγού του κόσμου και του ανθρώπου: έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία εκ των άνω προς τα κάτω. Ο χριστιανισμός ως ανακούφιση της ύπαρξης, του θελήματος, της εξ ουρανού ασφάλειας του σύμπαντος κόσμου, είναι η ανάβαση στον ύψιστο θεό, σε αυτό που ο Πλάτωνας είχε ονομάσει στο Συμπόσιο «το πολύ πέλαγος του καλού». Το συμπέρασμα του Φεστιζιέρ είναι πως «η θεσπέσια γραμματεία των Ελλήνων μάς θυμίζει αδιάκοπα… το καλύτερο κομμάτι του εαυτού μας, μας εξυψώνει προς τον ουράνιο συγγενή μας σαν ένα φυτό που οι ρίζες του δεν είναι στη γη αλλά στον ουρανό».

Αντρέ – Ζαν Φεστυζιέρ, Μόνος προς μόνον, Μτφ. Γιάννης Α.ΔημητρακόπουλοςΕκδ. Δώμα, σελ. 212, Τιμή 19,80 ευρώ