Bullying: Τα σημάδια που αφήνει στα παιδιά ο εκφοβισμός

Οποιος έχει πέσει θύμα ως παιδί θα καταλάβει τα συναισθήματα ντροπής που μπορεί να φέρει το bullying, το να πέσει θύμα εκφοβισμού στο σχολείο ή αλλού. Αυτό όμως που διαπιστώνουν τώρα οι επιστήμονες είναι πως τα αποτελέσματα του εκφοβισμού μπορεί να παραμείνουν για δεκαετίες, με μακροχρόνιες αλλαγές που θέτουν τα θύματα σε μεγαλύτερο κίνδυνο ψυχικής και σωματικής ασθένειας.

Βραχυπρόθεσμα, αναφέρει το BBC, οι πιο έκδηλες συνέπειες είναι το αυξημένο άγχος, ο φόβος και η κατάθλιψη. Ενώ ορισμένα από αυτά τα συμπτώματα μπορεί να εξαφανιστούν αφού σταματήσει ο εκφοβισμός, πολλά θύματα συνεχίζουν να υποφέρουν από υψηλότερο κίνδυνο ψυχικής ασθένειας. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη στο «Harvard Review of Psychiatry», μια γυναίκα που είχε υποστεί εκφοβισμό ως παιδί, έχει 27 φορές περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσει διαταραχή πανικού ως νεαρή ενήλικη. Μεταξύ των ανδρών, ο παιδικός εκφοβισμός είχε ως αποτέλεσμα 18 φορές αύξηση του αυτοκτονικού ιδεασμού και της δράσης.

Ο εκφοβισμός έχει επίσης παρατεταμένες συνέπειες στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων: πολλά θύματα δυσκολεύονται να κάνουν φίλους αργότερα και είναι λιγότερο πιθανό να ζήσουν με σύντροφο μακροχρόνια. Ομως το άγχος που προκύπτει μπορεί να επηρεάσει και το σώμα για δεκαετίες μετά το συμβάν. Αναλύσεις δεδομένων από μελέτη διάρκειας 50 ετών δείχνουν ότι ο συχνός εκφοβισμός μεταξύ 7 και 11 ετών συνδέεται με σημαντικά υψηλότερα επίπεδα φλεγμονών στην ηλικία των 45 ετών – επίπεδα που παρέμειναν υψηλά ακόμα και όταν βελτιώθηκαν άλλοι παράγοντες, όπως η διατροφική, η σωματική δραστηριότητα και η διακοπή τσιγάρου. Οι αυξημένες φλεγμονές μπορεί να διαταράξουν το ανοσοποιητικό σύστημα και συμβάλλουν στη φθορά των οργάνων μας που οδηγεί σε καταστάσεις όπως ο διαβήτης και οι καρδιαγγειακές παθήσεις.

Το φαινόμενο παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στις περισσότερες χώρες. Από τις έρευνες που γίνονται έχουν προκύψει κάποιες στρατηγικές που δείχνουν να συμβάλλουν στην αντιμετώπισή του. Το Πρόγραμμα Πρόληψης του Εκφοβισμού Olweus είναι ένα από τα πιο ευρέως δοκιμασμένα προγράμματα. Αναπτύχθηκε από τον αείμνηστο σουηδονορβηγό ψυχολόγο Νταν Ολβεους, ο οποίος πρωτοστάτησε σε μεγάλο μέρος της πρώιμης ακαδημαϊκής έρευνας για τη θυματοποίηση παιδιών. Το πρόγραμμα βασίζεται στην ιδέα ότι μεμονωμένες περιπτώσεις εκφοβισμού είναι συχνά προϊόν μιας ευρύτερης κουλτούρας που ανέχεται τη θυματοποίηση. Ως αποτέλεσμα, επιχειρεί να αντιμετωπίσει ολόκληρο το σχολικό οικοσύστημα, ώστε η κακή συμπεριφορά να μην μπορεί πλέον να ανθήσει.

Οπως πολλές παρεμβάσεις, το Πρόγραμμα Olweus ξεκινά με την αναγνώριση του προβλήματος. Για τον λόγο αυτό, τα σχολεία θα πρέπει να οργανώσουν μια έρευνα για να ρωτήσουν τους μαθητές σχετικά με τις εμπειρίες τους. «Το να γνωρίζετε τι συμβαίνει στο κτίριό σας είναι πραγματικά σημαντικό και μπορεί να καθοδηγήσει τις προσπάθειές σας για την πρόληψη του εκφοβισμού», λέει η Σούζαν Λίμπερ, καθηγήτρια Αναπτυξιακής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κλέμσον στη Νότια Καρολίνα.

Το Πρόγραμμα Olweus ενθαρρύνει το σχολείο να θέσει πολύ σαφείς προσδοκίες για αποδεκτή συμπεριφορά – και τις συνέπειες εάν παραβιάσουν αυτούς τους κανόνες. Οι κυρώσεις δεν πρέπει να αποτελούν έκπληξη για το παιδί. Οι ενήλικοι πρέπει να λειτουργούν ως θετικά πρότυπα, τα οποία ενισχύουν καλές συμπεριφορές και δείχνουν μηδενική ανοχή σε οποιαδήποτε μορφή θυματοποίησης. Θα πρέπει επίσης να μάθουν να αναγνωρίζουν τις τοποθεσίες μέσα στο σχολείο όπου είναι πιο πιθανό να γίνεται bullying και να τις επιβλέπουν τακτικά. «Κάθε ενήλικος στο σχολείο χρειάζεται κάποια βασική εκπαίδευση σχετικά με τον εκφοβισμό – οι άνθρωποι που εργάζονται στην καφετέρια, οι οδηγοί λεωφορείων, ο φύλακας», προσθέτει.

Στο επίπεδο της τάξης, τα ίδια τα παιδιά πραγματοποιούν συναντήσεις για να συζητήσουν τη φύση του εκφοβισμού – και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές που είναι θύματα κακής συμπεριφοράς. Στόχος, σε όλα αυτά, είναι να διασφαλιστεί ότι το μήνυμα κατά του εκφοβισμού θα είναι ριζωμένο στην κουλτούρα κάθε εκπαιδευτικού ιδρύματος.

Αναλύσεις του φαινομένου

Σε συνεργασία με το Olweus, η Λουίζ Αρνεσό, καθηγήτρια Αναπτυξιακής Ψυχολογίας στο King’s College του Λονδίνου, έχει δοκιμάσει αυτή την προσέγγιση σε διάφορα σχολεία, μεταξύ των οποίων και 200 σχολεία στην Πενσιλβάνια. Οι αναλύσεις της δείχνουν ότι το πρόγραμμα είχε ως αποτέλεσμα 2.000 λιγότερες περιπτώσεις εκφοβισμού σε διάστημα δύο ετών. Είναι σημαντικό ότι οι ερευνητές εντόπισαν αλλαγές στη συνολική στάση των σχολικών πληθυσμών απέναντι στον εκφοβισμό. «Ακόμη και μερικές εβδομάδες παρέμβασης ήταν αποτελεσματικές», λέει στην «El Pais» ο Ντέβιντ Φράγκουας του Ινστιτούτου Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας του Νοσοκομείου Σαν Κάρλος στη Μαδρίτη, που ειδικεύεται στο θέμα. Ωστόσο, παρά τα ισχυρά στοιχεία, αυτές οι παρεμβάσεις δεν έχουν ακόμη ενσωματωθεί στα εθνικά εκπαιδευτικά προγράμματα των περισσότερων χωρών.

Η Λίμπερ τονίζει ότι ο ενήλικος πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις ανησυχίες του παιδιού – ακόμα κι αν φαίνονται ασήμαντες -, διατηρώντας ταυτόχρονα καθαρό το κεφάλι. «Ρωτήστε το παιδί: Πώς πάνε τα πράγματα με τους φίλους σου; Εχεις προβλήματα; Ακούστε προσεκτικά τις απαντήσεις και προσπαθήστε να ελέγξετε τα συναισθήματά σας καθώς τα ακούτε». Ο φροντιστής θα πρέπει να αποφεύγει να κάνει βιαστικές προτάσεις για το πώς το παιδί μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, καθώς αυτό μπορεί μερικές φορές να δημιουργήσει την αίσθηση ότι το θύμα φταίει κατά κάποιον τρόπο για την εμπειρία.

Η ενηλικίωση σπάνια θα είναι εύκολη: τα παιδιά και οι έφηβοι μαθαίνουν να περιηγούνται στις κοινωνικές σχέσεις και αυτό θα έρθει με πληγές και αναστάτωση, σημειώνει ο επιστημονικός συγγραφέας Ντέιβιντ Ρόμπσον. Αλλά ως ενήλικοι μπορούμε να κάνουμε πολύ καλύτερη δουλειά στο να διδάξουμε στα παιδιά ότι ορισμένα είδη συμπεριφορών δεν είναι ποτέ αποδεκτά: δεν υπάρχει κανένας υπεύθυνος, παρά μόνο οι ίδιοι οι νταήδες. Τέτοια μαθήματα θα μπορούσαν να έχουν εκτεταμένο αντίκτυπο στην υγεία και την ευτυχία πολλών επόμενων γενεών.