Ζωγραφιές ποίησης

Στα χρόνια που εργάζομαι ως δημοσιογράφος-κριτικός κινηματογράφου, ούτε και εγώ δεν θυμάμαι πόσες φορές έχω χρησιμοποιήσει τη λέξη «ποίηση» ασκώντας κριτική σε μια ταινία. Οπως πολλοί στη θέση μου, έτσι και εγώ έχω χαρακτηρίσει «ποιητή της βίας» τον αμερικανό σκηνοθέτη της «Αγριας συμμορίας» Σαμ Πέκινπα, έχω μνημονεύσει τον «ποιητικό κινηματογραφικό λόγο» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, έχω υποκλιθεί στο «ποιητικό σινεμά» του Αντρέι Ταρκόφσκι, έχω μιλήσει για τις «εικόνες από τις οποίες αντλείται ποίηση» σε ταινίες σκηνοθετών όπως ο Βιμ Βέντερς, ο Κριστόφ Κισλόφσκι, η Τζέιν Κάμπιον κ.ά.

Και μπορώ πια να παραδεχτώ ότι η κάπως αόριστη χρήση της λέξης ποίηση στην κριτική κινηματογράφου είναι κατά βάθος μια σύμβαση, ένας εύκολος τρόπος που εξυπηρετεί το ίδιο το κριτικό κείμενο γιατί ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να συνδυάσει την έννοιά της με εκείνη μιας συγκεκριμένης εικόνας και να καταλάβει ότι αυτό που ο… ποιητής κριτικός εννοεί (και μιλώ για τον εαυτό μου φυσικά), είναι ότι στην ταινία υπάρχει μια υπέρβαση, μια «άλλη διάσταση» που της δίνει έναν χαρακτήρα που δεν μπορεί να ερμηνευτεί ή να περιγραφεί εύκολα με λέξεις. Οπότε η λέξη ποίηση μαζί με την έννοιά της λειτουργεί και λίγο ως από μηχανής Θεός. Καταλυτικά. Θαρρείς ότι με τη χρήση της λες όλα όσα χρειάζεται να ειπωθούν για την αισθητική μιας ταινίας. Και ξεμπερδεύεις.

Και την ίδια ώρα βέβαια, όποτε με πιάνει μια κρίση ειλικρίνειας, αναρωτιέμαι ποια είναι η τελευταία φορά που όντως διάβασα ποίηση ώστε να έχω το ελεύθερο να χρησιμοποιώ τον όρο τόσο εύκολα και – ίσως – ακόμα και αυθαίρετα. Φυσικά και έχω διαβάσει ποίηση, αγαπημένοι ποιητές μου ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Γουόλτ Γουίτμαν, ο Ρεμπό ή ο Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς, για βιβλίο του οποίου έχω αφιερώσει την ανά χείρας στήλη στο παρελθόν. Ομως δεν μπορώ να πω ότι είμαι ειδήμων στην ποίηση και σίγουρα δεν είναι μια μορφή λογοτεχνίας που με ελκύει τόσο ώστε να δικαιολογούνται οι συχνές και αόριστες αναφορές μου σε αυτήν μέσω των κριτικών κειμένων μου.

Ολες αυτές οι σκέψεις στροβίλιζαν στο μυαλό μου ενώ ξεφύλλιζα την ποιητική συλλογή «Ποίηση Πίνακες» του Ηλία Γκρη που κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό από τις εκδόσεις Momentum. Η έκδοση μου κίνησε το ενδιαφέρον διότι εδώ έχει γίνει το εξής περίεργο: σε αντίθεση με την κινηματογραφική εικόνα που σύμφωνα με την κριτική (τον αποδέκτη του έργου) μπορεί να παραπέμψει κάπως αόριστα και γενικά στον ποιητικό λόγο, αυτή η ποιητική συλλογή περιέχει ζωγραφιές επί τούτου φτιαγμένες για το κάθε ποίημα. Ο Γκρης ζήτησε από τον φίλο του, ζωγράφο Πέτρο Ζουμπουλάκη, να εκφραστεί για το κάθε ποίημα εικονογραφώντας το με το πινέλο του. Αλλού ο εικαστικός είναι συγκεκριμένος παρουσιάζοντας π.χ. το πρόσωπο που βρίσκεται στην καρδιά του ποιήματος (το ποίημα «Ο Μίλτος Σαχτούρης στο καφενείο του» εικονογραφείται με τον Μίλτο Σαχτούρη καθισμένο σε ένα καφενείο), αλλού αόριστος όπως συμβαίνει με τον «Αυτόκλητο». Στη «Συντριβή του Γιάννη Ρίτσου», η εικόνα που εμπνεύσθηκε ο ζωγράφος είναι μια κουρελιασμένη σημαία της πρώην Σοβιετικής Ενωσης που κυματίζει πάνω στο κάστρο της Μονεμβασίας, γενέτειρας του αριστερού ποιητή. Ετσι το κάθε ποίημα αποκτά (και) μια εικαστική εκδοχή του, υποκειμενική βεβαίως διότι φυσικά κάθε ζωγράφος θα ζωγράφιζε κάτι διαφορετικό προκειμένου να αποδώσει με εικόνα ένα ποίημα.

Μου άρεσε αυτός ο αυθαίρετος αλλά την ίδια ώρα συγκεκριμένος διάλογος ανάμεσα σε δύο μορφές τέχνης που εκ πρώτης όψεως δεν έχουν άμεση σχέση η μία με την άλλη. Δεν έχει σημασία αν ο εικαστικός με το έργο του αποτύπωσε όπως «θα έπρεπε» το πνεύμα του ποιητή στο κάθε ποίημα. Σημασία έχει ότι το ποίημα τον ώθησε στο να δημιουργήσει ένα πρωτότυπο έργο πάνω σε ένα άλλο πρωτότυπο έργο, ανεξαρτήτως από το αν ο κάθε αναγνώστης διαβάζοντας το κάθε ποίημα, ενδεχομένως θα σχημάτιζε στο μυαλό του μια διαφορετική εικόνα. Το ίδιο δεν συμβαίνει άλλωστε σε όλα τα έργα τέχνης; Ο καθένας μας παίρνει κάτι δικό του διαβάζοντας ένα κείμενο ή ένα ποίημα, παίρνει κάτι διαφορετικό παρακολουθώντας μια ταινία ή αντικρίζοντας έναν πίνακα ζωγραφικής. Και εκεί ακριβώς βρίσκεται η ομορφιά της τέχνης.