Μπορούν να θεμελιωθούν οι αξίες;

Η έννοια των αξιών είναι από τις πιο διαφιλονικούμενες στην ιστορία του φιλοσοφικού στοχασμού. Και αυτό γιατί παρότι η επίκληση αξιών, είτε σε επίπεδο ατομικών επιλογών, είτε σε επίπεδο συλλογικής ρητορικής, παραμένει εξαιρετικά διαδεδομένη, ως εάν να μας είναι πολύ δύσκολο να κινηθούμε χωρίς διαρκείς επικλήσεις αξιών, εντούτοις ως φιλοσοφικό πρόβλημα είναι από τα πιο δύσκολα.

Και αυτή γιατί μπορεί στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία να βρίσκουμε ισχυρές επιχειρηματολογίες υπέρ της δυνατότητας να υπάρξει γνώση του τι συνιστά έναν ενάρετο βίο, όμως η νεωτερική μετατόπιση από την αρετή στην αξία γέννησε και το πρόβλημα ότι οι αξίες είναι δύσκολο να θεμελιωθούν, τουλάχιστον με τον αυστηρό τρόπο που η γνωσιοθεωρία επεδίωξε να θεμελιώσει τις αξιώσεις αλήθειας.

Ακόμη περισσότερο, η προσπάθεια να αποκτήσει η κοινωνική θεωρία ένα καθεστώς «επιστημονικότητας» συνοδεύτηκε επίσης από την προσπάθεια διαχωρισμού της θεωρητικής προσέγγισης του κοινωνικού από το ζήτημα της αξιολογικής κρίσης για αυτό.

Αυτό, βεβαίως, δημιουργούσε ένα αντίστροφο πρόβλημα: εάν οι αξιολογικές κρίσεις είναι εξ ορισμού πέραν κάθε θεμελίωσης, μήπως αυτό συμπαρέσερνε, ως προς τη μη θεμελίωση, και τα αντίστοιχα προτάγματα κοινωνικής χειραφέτησης και διεκδίκησης μιας έλλογης κοινωνίας;

Με αυτό ακριβώς τα ερωτήματα αναμετριέται στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του ο Γιάννης Κτενάς. Και διαλέγει ως βασικούς συνομιλητές του, όπως υπογραμμίζει και ο υπότιτλος του βιβλίου, τον Μαξ Βέμπερ και τον Κορνήλιο Καστοριάδη, δηλαδή δύο στοχαστές που ταυτόχρονα υπερασπίστηκαν την αδυναμία θεμελίωσης των αξιών, αλλά και τη δυνατότητα να στοχαστούμε παρ’ όλα αυτά μηχανισμούς κοινωνικού εξορθολογισμού.

Ο διάλογος με Βέμπερ και Καστοριάδη

Η επιλογή αυτή συνομιλητών καθόλου τυχαία δεν είναι. Αφενός, γιατί στον Βέμπερ χρωστάμε την κατεξοχήν διατύπωση του διαχωρισμού ανάμεσα στις αποφάνσεις περί του πώς είναι τα πράγματα στην κοινωνία και τις αποφάνσεις περί του πώς τα αξιολογούμε. Αφετέρου, γιατί στον Καστοριάδη έχουμε μια ισχυρή υποστήριξη της δυνατότητας χειραφετητικού μετασχηματισμού, παρά την επιμονή στην αδυναμία θεμελίωσης των αξιών.

Ο Κτενάς αποφεύγει να επαναλάβει κοινοτοπίες για τα ερωτήματα αυτά και στέκεται ιδιαίτερα στην ακριβή παρουσίαση κρίσιμων θέσεων. Για παράδειγμα υπογραμμίζει ότι θα ήταν μάλλον άστοχο να μιλάμε για «αξιολογική ουδετερότητα» στον Βέμπερ, αφού η έννοια της Wertfreiheit δεν παραπέμπει σε κάποια υποτίμηση της αξιακής σφαίρας αλλά πολύ περισσότερο στην απελευθέρωσή της από την επιστημονική αποδειξιμότητα και στην παραδοχή ότι οι πολιτικές και ηθικές επιλογές μας δεν μπορούν τελικά να αποδειχτούν με επιστημονικά ή ορθολογικά μέσα, χωρίς αυτό να μειώσει τη σημασία τους. Αντιστοίχως, στην περίπτωση του Καστοριάδη η άρνηση της θεμελίωσης, λειτουργεί ακριβώς ως ο μηχανισμός που απελευθερώνει την δυνατότητα να στοχαστούμε και να διεκδικήσουμε εναλλακτικής κοινωνικές και πολιτικές μορφές στην κατεύθυνση της μεγαλύτερης αυτονομίας.

Η τοποθέτηση αυτή του Κτενά τον υποχρεώνει να αναμετρηθεί με εκείνες τις θεωρητικές τοποθετήσεις που επιμένουν στη δυνατότητα να υπάρξει θεμελίωση των πολιτικών αξιών και προταγμάτων. Σε αυτό το πλαίσιο επιστρέφει κριτικά στο έργο του αείμνηστου Κοσμά Ψυχοπαίδη, του στοχαστή που υποστήριξε ότι μέσα από το έργο του Μαρξ μπορούμε να επιστρέψουμε στο ζήτημα των αξιών και να δούμε ότι η αξιακή τοποθέτηση απέναντι στις κοινωνικές αντιθέσεις είναι προϋπόθεση όχι μόνο της δυνατότητας να αναμετρηθούμε πολιτικά με αυτές αλλά και να μπορέσουμε να συγκροτήσουμε επαρκή θεωρία για αυτές. Ο Κτενάς επιμένει ότι μια τέτοια απόπειρα προσκρούει σε αντιφάσεις, απέναντι στις οποίες ουσιαστικά αντιτάσσει τον μη θεμελιωτικό τρόπο με τον οποίο ο Καστοριάδης προτάσσει την απελευθέρωση του κοινωνικού φαντασιακού (αντί μιας προσπάθειας συνολικού «εξορθολογισμού» της κοινωνίας).

Ο Κτενάς στο βιβλίο του αυτό αποδεικνύεται ικανός και στην ανασυγκρότηση επιχειρημάτων και στην φιλοσοφική κριτική και ενίοτε πολεμική, την ώρα που η επιστροφή του στον Βέμπερ και τον Καστοριάδη έχει όντως σημαντικό ενδιαφέρον. Και είναι γεγονός ότι όντως η προσπάθεια θεμελίωσης των αξιών ενέχει πάντα τον κίνδυνο επιχειρημάτων που καταλήγουν να είναι κυκλικά, δηλαδή να λαμβάνουν ως προϋπόθεση την προς απόδειξη θέση.

Από την άλλη μεριά, θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει ότι το ζήτημα τελικά δεν είναι η θεμελίωση των πολιτικών προταγμάτων ως αξιακών επιλογών, αλλά το εάν και κατά πόσο μπορεί η κοινωνική χειραφέτηση (νοούμενη εδώ ως υπέρβαση του καπιταλισμού και των επιπτώσεών του ως προς την ανισότητα, την αλλοτρίωση και την οικολογική καταστροφή) να οριστεί ως έστω και υποτελής αντικειμενική ιστορική δυνατότητα. Δηλαδή, το ερώτημα δεν είναι εάν μπορούμε να θεμελιώσουμε τις αξίες, αλλά μέσα στην ίδια την «αξιολογικά ουδέτερη» περιγραφή του κοινωνικού μπορούμε να διακρίνουμε την ύπαρξη ιστορικών οριζόντων που να μην περιορίζονται στην αναπαραγωγή του υπάρχοντος αλλά περιλαμβάνουν τον μετασχηματισμών του.

Και εκεί αυτό που προκύπτει ως ερώτημα είναι ο βαθμός στον οποίο κάτι τέτοιο διευκολύνεται από μια ορισμένη κοινωνική «μεροληψία», δηλαδή την παραδοχή του κοινωνικού ανταγωνισμού και την τοποθέτηση με την πλευρά των υποτελών.

Το ερώτημα της πράξης

Σημαίνει αυτό ότι επαναφέρουμε τελικά το ζήτημα των αξιών «από το παράθυρο»; Εκτιμώ ότι παραμένουμε εντός μιας οπτικής που κυρίως ανασυγκροτεί θεωρητικά κοινωνικές δυναμικές. Και προφανώς πέραν της συζήτησης για τη θεμελίωση των αξιών, με όρους φιλοσοφικής αυστηρότητας, είναι σαφές ότι η ίδια η ύπαρξη και αναπαραγωγή αυτού που συνήθως ονομάζουμε ιδεολογία, προφανώς σημαίνει ότι στην καθημερινή πολιτική και κοινωνική μας δράση και αλληλόδραση θα συνεχίσουμε να επικαλούμαστε αξίες και να κάνουμε αξιολογικές κρίσεις, έστω και με τον παράλληλο κριτικό αναστοχασμό που καταδεικνύει την αδυναμία θεμελίωσής τους, ως στοιχείο που τελικά μπορεί να απελευθερώσει την κοινωνική πράξη.

Γιάννης Κτενάς, Το πρόβλημα της θεμελίωσης των αξιών. Μια κριτική προσέγγιση μέσα από το έργο του Max Weber και του Κορνήλιου Καστοριάδη, Αθήνα, εκδόσεις Πόλις, σσ. 165, 2022