Ο Νίκος Παπανδρέου μιλά για τη χώρα και για το μέλλον του ΠΑΣΟΚ

Ο Νίκος Παπανδρέου συγκαταλέγεται στην κατηγορία των ανθρώπων που η ζωή τους δεν ανήκει μόνο στους ίδιους – είναι και ιδιωτική και δημόσια. Οχι μόνο η δική του: αυτός που για τους πολλούς είναι ο «Γέρος της Δημοκρατίας» για εκείνον είναι ο παππούς του, ο Ανδρέας της Αλλαγής είναι ο πατέρας του και ο πρωθυπουργός της τελευταίας κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ είναι ο αδερφός του. Η μοίρα της οικογένειάς του μοιάζει αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Και ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζεται αυτή την έλλειψη πραγματικής ιδιωτικότητας, που είναι η δική του πραγματικότητα από μικρό παιδί, δεν είναι άλλος από το γράψιμο. Το ίδιο συνέβη και στη συνάντησή μας ένα ζεστό μεσημέρι στο Κολωνάκι: στο διπλανό τραπέζι, τέσσερα ανδρικά κεφάλια γύρισαν αμέσως προς το μέρος του όταν άκουσαν το όνομά του.

Το πρώτο βιβλίο του Νίκου Παπανδρέου που καταπιάνεται με την ιστορία των πιο οικείων του προσώπων και τις αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας, όταν τη δεκαετία του ’60 προσγειωνόταν στην Ελλάδα από τις ΗΠΑ, δεν είναι ακριβώς καταγεγραμμένη ιστορία. «Καμιά φορά στα ταξίδια δεν παίρνω φωτογραφική μηχανή μαζί μου. Θέλω απλώς να το ζήσω. Οταν γράφεις, πρέπει να παίρνεις απόσταση. Δίνεις σκέψη και δομή σ’ αυτά που έγιναν», λέει. Σε λίγο καιρό κυκλοφορεί το επόμενο βιβλίο, που ο ίδιος τοποθετεί στο είδος «μυθιστορηματική αυτοβιογραφία», βασισμένο σε αληθινά γεγονότα που συνέβησαν πριν από το 1981, με έμφαση στο γυναικείο κίνημα και σε όσες το καθόρισαν – ανάμεσά τους και η μητέρα του. Λέγεται «Ερωτες στο παρασκήνιο». «Αφορά τις ζωές των γυναικών αυτών, και της Μαργαρίτας, τους έρωτές τους – γιατί κανείς δεν είναι μόνο ακτιβιστής», εξηγεί. «Επειδή είχα ένα θέμα υγείας πριν από μερικά χρόνια, σκέφτηκα πως αν φύγω, όλη η ζωή που έζησα και όλοι οι άνθρωποι που έβαλαν το δικό τους λιθαράκι (όχι τα μεγάλα ονόματα, αλλά ο οδηγός, η κοπέλα στο μαγαζί και τόσοι ακόμα που έπαιξαν τον δικό τους ρόλο) χάθηκαν».

Είναι, άρα, ένα βιβλίο που προέκυψε και από εσωτερική ανάγκη; «Θέλω να διαχειριστώ το ότι υπάρχω μέσα σε μια ιστορία που είναι ζωντανή, όχι ως συμμετέχων και όχι ως παρατηρητής εκ του μακρόθεν». Ο Παπανδρέου επιτρέπει στον εαυτό του τις αλλαγές που θα έκανε ο κάθε συγγραφέας. «Αυτό που κάνω δεν είναι non – fiction. Δεν το βλέπουν όλοι οι αναγνώστες. Στο πρώτο βιβλίο, το «Δέκα μύθοι και μια ιστορία», υπάρχει ένα κεφάλαιο που λέγεται «λ για λαοθάλασσα». Εκεί η γιαγιά του ήρωα του μαθαίνει καλλιγραφία. Για να του μάθει τα γράμματα, του λέει, π.χ., ότι το «λ» είναι ένα παιδί με τα χέρια στην τσέπη, λίγο σκυμμένο γιατί ντρέπεται. Οταν άρχισα να υπογράφω βιβλία, μου ζητούσαν να γράψω καλλιγραφικά. Ελεγα «μα δεν έμαθα» και απορούσαν, γιατί το έλεγε το βιβλίο! Αγόρασα λοιπόν καλλιγραφική πένα και έμαθα το όνομά μου καλλιγραφικά για να μπω στον χαρακτήρα. Δεν ήθελα να τους το χαλάσω. Εκείνοι πίστευαν ότι όλο είναι αλήθεια».

Για όσους γεννήθηκαν αρκετά χρόνια μετά το 1981, ο μύθος της Αλλαγής δεν έχει το ίδιο βάρος – ή θεωρείται ακριβώς ο πολιτικός μύθος πάνω στον οποίο οργανώθηκε και στήθηκε το μισό του μεταπολιτευτικού συστήματος της χώρας. Σ’ αυτόν τον μύθο, όμως, από ανάγκη ή από νοσταλγία, όλο και επιστρέφουμε τα τελευταία χρόνια, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Ο Νίκος Παπανδρέου, βέβαια, έζησε εκείνα τα χρόνια της προετοιμασίας για την έλευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία από μέσα. «Ο Ανδρέας εξέφρασε όλα όσα προσδοκούσαν οι άνθρωποι της εποχής του. Δεν τους εκμεταλλεύτηκε, μίλησε για εκείνους. Θυμάμαι, όταν ήμουν μικρός, τους αρχιτέκτονες να δουλεύουν και να συζητούν ώρες για την πολεοδομία της Αθήνας, ώρες για το Εθνικό Σύστημα Υγείας, πριν αυτό γίνει. Εντελώς ελεύθερα, γιατί υπήρχε ένας ενθουσιασμός ότι κάτι αλλάζει», τονίζει ο Παπανδρέου, ο οποίος αυτή ακριβώς την αίσθηση θέλει να αποτυπώσει. «Ενας τρόπος για να καταγράψει κάποιος μια ιστορική διαδρομή είναι και το μυθιστόρημα, που δίνει μια ζωντάνια και μια συνέχεια.

Σε μερικούς χαρακτήρες έδωσα τα αληθινά ονόματα για να τιμήσω ότι υπήρξαν. Ο οδηγός, ας πούμε, λέγεται Γεράσιμος, πέθανε στα εκατό. Ξεκίνησε με τον Γεώργιο Παπανδρέου το 1946 και έφυγε πριν από δύο χρόνια. Ηταν οδηγός του Ανδρέα και μας μεγάλωσε – δεν είχε παιδιά», λέει. «Ολοι όσοι το έζησαν με τον τρόπο τους, ειδικά τα άτομα που είναι λιγότερο γνωστά, θα εξαφανιστούν. Ξαναζωντάνεψα τους ανθρώπους που έχουν φύγει από τη ζωή. Δεν κοιτάω την υστεροφημία γιατί δεν απαλύνω τα λάθη. Κανένας άνθρωπος δεν είναι τέλειος. Και οι ήρωες αυτοί είναι άνθρωποι». Θα υπάρξουν βέβαια διάφοροι κακόβουλοι που θα πουν ότι με το βιβλίο εκμεταλλεύεται την οικογενειακή του ιστορία. Δεν τον ενδιαφέρει. «Γράφω για έναν κόσμο που θέλω να βγει από το παρασκήνιο. Ο δικός μου τρόπος είναι οι ιστορίες», επισημαίνει. «Δεν με πειράζει να γράψουν κι άλλοι – το κάνουν άλλωστε, πλέον γυρίζονται και σίριαλ. Είναι ελεύθερο πεδίο. Αμα γράψεις καλό βιβλίο, είναι καλό βιβλίο».

Γυναίκες στην πολιτική

Αυτό που ίσως δεν έχουν αντιληφθεί πολλοί για τους Παπανδρέου είναι ότι δεν μεγάλωσαν σε ένα σπίτι με έναν αρχηγό, αλλά με δύο – ο ένας τους πήγαινε στις συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ και η άλλη στις συγκεντρώσεις της ΕΓΕ, της Ενωσης Γυναικών Ελλάδος. Πόσο έχει αλλάξει ο φεμινισμός από την εποχή της Μαργαρίτας; «Είναι πολλά αυτά που έχουν αλλάξει για τη θέση της γυναίκας. Αυτό που δεν καταφέραμε είναι να αλλάξουμε πολλά πράγματα στο θέμα της έμφυλης βίας, την ιδέα ότι μια γυναίκα ανήκει σ’ έναν άνδρα. Το βλέπουμε και στον αριθμό των γυναικοκτονιών», εξηγεί. Ο Παπανδρέου βλέπει πρόοδο και στη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική. «Από τότε που εγώ ήμουν μικρός, τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα. Τότε υπήρχαν μόνο μεγάλα ονόματα, η Φλέμινγκ ή η Μερκούρη. Το πατριαρχικό σύστημα θέλει δεκαετίες για να αλλάξει, όμως μπήκε το νερό στ’ αυλάκι». Κι αν κάτι λείπει, αυτό είναι να δούμε μια γυναίκα σε ανώτατο πολιτικό αξίωμα. «Γυναίκα πρωθυπουργό δεν έχουμε ακόμα – αν η Ντόρα Μπακογιάννη είχε γίνει πρόεδρος της ΝΔ, θα μπορούσε να ήταν η πρώτη», λέει ο Παπανδρέου και φέρνει το παράδειγμα της Νέας Ζηλανδίας. «Το θέμα είναι αν με τις γυναίκες στην εξουσία αλλάζουν τα πράγματα. Εγώ πιστεύω στη Νέα Ζηλανδία, όπου η νέα πρωθυπουργός πήρε και άδεια τοκετού, έχουν αλλάξει».

Αυτό το διάστημα ο Νίκος Παπανδρέου αρχίζει να ετοιμάζεται και για την Ευρωβουλή – στις επόμενες εκλογές, όταν ο Νίκος Ανδρουλάκης θα παραιτηθεί για να διεκδικήσει μια έδρα στο ελληνικό κοινοβούλιο ως πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, ο Παπανδρέου θα τον αντικαταστήσει. Και θα το κάνει σε μια εποχή που καθόλου δεν μοιάζει με αυτό που συνηθίζαμε να χαρακτηρίζουμε «τέλος της Ιστορίας» – τώρα πια φαίνεται φυσιολογική ακόμα και η αλλαγή στους στίχους του «Wind of Change»: «Στις Βρυξέλλες είσαι μέλος μιας σοσιαλδημοκρατικής οικογένειας που έχει δυναμική και μπορεί να θέσει ορισμένα θέματα προς συζήτηση, ειδικά όταν μιλάμε για τις ανισότητες που δημιουργήθηκαν μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Οι επιδοτήσεις είναι σωστές για τους οικονομικά αδύναμους, αλλά δεν λύνουν το πρόβλημα», εξηγεί. «Είμαι αισιόδοξος. Ομως πρέπει να βρούμε τον τρόπο να μείνουν οι νέοι μας εδώ, να μην είμαστε χώρα γέρων. Εχουμε ιδεολογικές αγκυλώσεις που πρέπει να ξεπεράσουμε. Στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, ας πούμε. Λένε να μην καταργήσουμε το άσυλο και οι ίδιοι που το λένε το καταργούν στην πράξη». Χωρίς αγκυλώσεις μίλησε και για την ομιλία του Κυριάκου Μητσοτάκη στο Κογκρέσο: «Στα εθνικά θέματα πρέπει να έχουμε μια κοινή γραμμή», αναγνωρίζοντας τη δυσκολία των σχέσεων με την Τουρκία. «Κι αν φύγει ο Ερντογάν, ποιος θα πάρει τη θέση του; Η «Γαλάζια Πατρίδα» ήταν για εσωτερική κατανάλωση, γι’ αυτό τον ενόχλησε που δείξαμε τους χάρτες. Και στο Κυπριακό είχαμε μια ευκαιρία να το λύσουμε, με το Σχέδιο Ανάν, όμως δεν προχώρησαν τα πράγματα. Φοβήθηκε και το ελληνικό πολιτικό σύστημα, ειδικά το δεξιό κομμάτι της ΝΔ. Και ο ΣΥΡΙΖΑ με την Κύπρο έκανε τα ίδια, τίποτα δεν προχώρησε. Είναι πιο εύκολο να μην αναλαμβάνεις το ρίσκο».

Η αντιγραφή του Τσίπρα

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, το κόμμα μέσα στο οποίο μεγάλωσε δείχνει σημάδια ανάκαμψης. Του αρέσει που το ΠΑΣΟΚ χρησιμοποιεί τον όρο Δημοκρατική Παράταξη, παρότι παραπέμπει σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο; «Δεν πειράζει να τον χρησιμοποιούμε, όπως κάνει η Δεξιά με το Πατριωτικό Μέτωπο. Οταν πέθανε ο Γεώργιος, τον έλεγαν «Γέρο της Δημοκρατίας». Δεν είχαν κι άλλοι αυτές τις αρχές; Και ο Κανελλόπουλος δημοκράτης ήταν, όμως η Ιστορία τα φέρνει έτσι», λέει, ξεκαθαρίζοντας πως το ζήτημα για εκείνον είναι το ΠΑΣΟΚ να διαχωρίσει τη θέση του από τα άλλα δύο κόμματα. «Να συνειδητοποιήσει ο κόσμος ότι ψηφίζοντας ΠΑΣΟΚ ψηφίζει μια πολύ προοδευτική ατζέντα», αναφέρει. «Το ΠΑΣΟΚ πρέπει να κάνει αυτό που έκανε πάντα: να βρίσκεται στο πλευρό του αδύναμου προσφέροντας λύσεις – γιατί στα λόγια όλοι το ίδιο κάνουν. Με πρακτικές, ρεαλιστικές προτάσεις. Οχι μόνο με το πρόσημο της Αριστεράς, όπως συμβαίνει με τον ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος συνέπραξε με τον Καμμένο και το καραμανλικό κομμάτι της ΝΔ». Παραδόξως, δεν τον ενοχλεί που ο Αλέξης Τσίπρας αντιγράφει τον πατέρα του. «Είναι εύκολη η κριτική στον ΣΥΡΙΖΑ, γιατί είναι πολύ ευάλωτοι με όσα έκαναν την τετραετία που κυβέρνησαν. Στον τρόπο που ήθελαν να ελέγξουν την εξουσία μέσα από τη Δικαιοσύνη και τα ΜΜΕ. Δεν με ενοχλεί η αντιγραφή, γιατί πιστεύω ότι ένας πολιτικός ανήκει στον κόσμο. Από επικοινωνιακή άποψη, είναι έξυπνο αυτό που κάνει ο Τσίπρας. Με ενοχλεί ότι τον πιστεύουν, άλλο αυτό. Οτι πείθονται».

Οταν η μισή σου ζωή, η δημόσια, είναι κτήμα όλων, μερικά πράγματα δεν ξεχνιούνται. Και ένα από τα μαθήματα που πήρε ο Νίκος Παπανδρέου από τον Ανδρέα είναι πως ένας πολιτικός πρέπει να βρίσκεται πάντα κοντά στον λαό. «Το 2019, στην περιοδεία που έκανα στις ευρωεκλογές, υποσχέθηκα σε έξι γυναίκες σε ένα εργοστάσιο στα Γιάννινα πως όταν πάω στις Βρυξέλλες θα τις πάρω να δουν το Ευρωκοινοβούλιο. Και αυτό θα είναι ένα από τα πρώτα πράγματα που θα κάνω».