Είναι χωρίς αντίπαλο ο καπιταλισμός;

γράφει ο Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος

Τον τίτλο του βιβλίου τον βρήκα συναρπαστικό: «Καπιταλισμός χωρίς Αντίπαλο, Το μέλλον του συστήματος που κυβερνά τον κόσμο» (Εκδόσεις Πόλις και μετάφραση Γιώργου Χρηστίδη).

Ο συγγραφέας του προσωπικότητα διεθνούς κύρους και μεγάλης εμπειρίας, που ξέρει πολύ καλά τι λέει και τι γράφει και κυρίως μελετά και αναλύει πραγματικότητες και όχι φαντασιοπληξίες.

Ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς γεννήθηκε το 1953 στο Βελιγράδι. Σπούδασε οικονομικά στο Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου, όπου και ανακηρύχθηκε διδάκτορας.

Θεωρείται ένας από τους εγκυρότερους μελετητές του φαινομένου της οικονομικής ανισότητας και έχει εισαγάγει την περίφημη «καμπύλη του ελέφαντα», που παρουσιάζει τις ανισότητες στην παγκόσμια κατανομή εισοδήματος κατά την περίοδο 1988-2008.

Ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς διδάσκει στο City University της Νέας Υόρκης και είναι ανώτερος ερευνητής στο Κέντρο Μελετών Εισοδήματος στο Λουξεμβούργο (LIS). Διετέλεσε επικεφαλής οικονομολόγος στην Παγκόσμια Τράπεζα και έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια Maryland και Johns Hopkins.

Στα ελληνικά, κυκλοφορεί επίσης το βιβλίο του Παγκόσμια Ανισότητα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο

Στο βιβλίο του «Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο», ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς αναλύει τη δυναμική του σύγχρονου καπιταλισμού, ο οποίος, σε όλες του τις εκδοχές (αμερικανικός, ευρωπαϊκός, κινεζικός), έχει πλέον κυριαρχήσει απόλυτα, με τις ανάλογες συνέπειες τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Από επίσημα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, προκύπτει ξεκάθαρα ότι τα 30 χρόνια κυριαρχίας της παγκοσμιοποίησης στη διεθνή οικονομία, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι εγκατέλειψαν οριστικά τη φτώχεια, γεγονός με τεράστια πολιτική σημασία.

Πολύ σωστά ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «….απο γεωγραφική άποψη, ο καπιταλισμός είναι ο κυρίαρχος και μάλιστα ο μοναδικός τρόπος παραγωγής σε όλο τον κόσμο, από τη Σουηδία, όπου ο ιδιωτικός τομέας απασχολεί το 70% του εργατικού δυναμικού, μέχρι τις Η.Π.Α., όπου απασχολεί το 85% – ή ακόμα και την Κίνα, όπου ο ιδιωτικός τομέας (οργανωμένος κατά τον καπιταλιστικό τρόπο) παράγει το 80% της προστιθέμενης αξίας.

Προφανώς, δεν ήταν έτσι πριν από την πτώση του κομμουνισμού, ούτε πριν εμπλακεί η Κίνα σε ό,τι κατ’ ευφημισμόν αποκαλούμε «μετασχηματισμό» (ενώ δεν επρόκειτο παρά για την αντικατάσταση του σοσιαλισμού από τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής).

Η παγκοσμιοποίηση και οι τεχνολογικές επαναστάσεις προκάλεσαν την ανάδυση νέων αγορών, οι οποίες πλέον παρέχουν, έναντι ανταλλάγματος, υπηρεσίες που παλαιότερα προσφέρονταν δωρεάν.

Στην ουσία, τούτη η καπιταλιστική επέκταση δεν διαφέρει ιδιαίτερα από εκείνη που γνώρισε η Ευρώπη τον 18ο και 19o αιώνα, και την οποία τόσο καλά περιέγραψαν ο Άνταμ Σμιθ και ο Καρλ Μαρξ. Σε αυτές τις νέες αγορές, ωστόσο, η επέκταση της εμπορευματοποίησης συνοδεύεται από τη μείωση της πλήρους απασχόλησης. Αφού όμως ο καπιταλισμός επεκτείνεται και ισχυροποιείται, γιατί γίνεται λόγος περί κρίσης;….».

Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να γίνουν κάποιες διευκρινήσεις. Ο καθηγητής Μιλάνοβιτς, κάνει λόγο για τον ιδιωτικό τομέα ως παραγωγό προστιθέμενης αξίας και όχι ως συμμετέχοντα στον σχηματισμό του ΑΕΠ. Και αυτό το αποφεύγει, γιατί προφανώς γνωρίζει πολύ καλά, ότι στον σχηματισμό του παγκόσμιου ΑΕΠ η συνολική κρατική συμμετοχή ξεπερνά το 55%.

Αυτό σημαίνει ότι στην παγκόσμια οικονομία οι θύλακες του ιδιωτικού καπιταλισμού αποτελούσαν την κινητήρια δύναμή της και αυτός είναι ο λόγος που μια ομοϊδεάτης οικονομολόγος του Μπράνκο Μιλάνοβιτς, η κυρία Μαριάννα Ματσουκάτο, στο τελευταίο βιβλίο της παροτρύνει τα κράτη να γίνουν παραγωγοί αξίας.

Οι ανισότητες στο δυτικό κόσμο

Από διαφορετικούς δρόμους, οι Μιλάνοβιτς και Ματσουκάτο έχουν συνειδητοποιήσει κάτι απλό αλλά όχι εύκολα επιλύσιμο: οι ανισότητες στον δυτικό κυρίως κόσμο είναι πολύπλοκες.

Κατά το μεγαλύτερο μέρος της, η σημερινή συνολική οικονομική και κοινωνική ταυτοχρόνως κρίση, αγγίζει μόνο τις πλούσιες δυτικές χώρες και είναι αποτέλεσμα της άνισης κατανομής των κερδών της παγκοσμιοποίησης.

Τον 19ο αιώνα ο μεγάλος κερδισμένος της τότε παγκοσμιοποίησης ήταν η Δύση. Σήμερα τα οφέλη προσπορίζονται χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία, το Βιετνάμ ή η Ινδονησία.

Έχουμε δηλαδή μια επανακατανομή του παγκόσμιου πλούτου, υπό συνθήκες πληθυσμιακής ανόδου και με δυναμικούς νέους παίκτες να διεκδικούν σοβαρά μερίδια αγοράς.

Από μόνο του το σοβαρό αυτό γεγονός οδηγεί σε παραγωγικές διαφοροποιήσεις με άμεσες και σοβαρές πολιτικο-κοινωνικές επιπτώσεις.

«….Η επέκταση της εμπορευματικής λογικής σε όλες – ή σχεδόν όλες – τις δραστηριότητες είχε επιπτώσεις και στην πολιτική. Παραδοσιακά, η πολιτική ή ο ελεύθερος χρόνος δεν ανήκαν στον τομέα των συναλλαγών. Ωστόσο, έχουν πια φτάσει να ανήκουν, με αποτέλεσμα τη διάβρωση της πολιτικής. Η πολιτική θεωρείται πλέον μια εμπορική δραστηριότητα σαν όλες τις άλλες, με συνέπεια την επικράτηση ενός γενικευμένου κυνισμού.»

Η κρίση προέκυψε από την ανισότητα που προκάλεσε η παγκοσμιοποίηση

«Επομένως, η κρίση δεν είναι κρίση του ίδιου τού καπιταλισμού, ως συστήματος παραγωγής. Η κρίση προέκυψε από την ανισότητα που προκάλεσε η παγκοσμιοποίηση και από την επέκταση του καπιταλισμού σε τομείς και δραστηριότητες που παραδοσιακά αρνούνταν την παγκοσμιοποίηση.

Ο καπιταλισμός είναι πλέον πανίσχυρος, ενίοτε όμως συγκρούεται με βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις. Είτε λοιπόν θα εξακολουθήσει να επενδύει σε νέους τομείς που συνεχίζουν να αντιστέκονται στην εμπορευματοποίηση, είτε θα πρέπει να εκλαϊκευτεί.

Θα πρέπει δηλαδή μέσω μιας υπεύθυνης κοινωνικής διαχείρισης, να μεταφερθεί, σε σχέση με τη σημερινή του κατάσταση, σε ένα πιο προηγμένο στάδιο, αυτό του λαϊκού καπιταλισμού, όπου (1) η συγκέντρωση των εισοδημάτων από κεφάλας (άρα και η συγκέντρωση του πλούτου) θα είναι πιο περιορισμένη, (2) η εισοδηματική ανισότητα θα είναι μικρότερη, και (3) η διαγενεακή εισοδηματική κινητικότητα θα είναι μεγαλύτερη.

Αυτό το τελευταίο σημείο θα απέτρεπε επίσης τη συγκρότηση ανθεκτικών ελίτ. Για να συντελεστεί η μετάβαση σε αυτό το μοντέλο – εάν βέβαια κάτι τέτοιο κριθεί επιθυμητό -, δεν αρκεί η εφαρμογή βαθμιαίων πολιτικών, όσο καλές και αν είναι οι προθέσεις η ο σχεδιασμός τους.

Είναι σημαντικό να τεθεί ένας σαφής και μετρήσιμος στόχος. Εάν ο στόχος είναι ο λαϊκός ή ο εξισωτικός καπιταλισμός, τα κριτήρια της προόδου προς την επίτευξη του είναι σχετικά απλά και μπορούν να καθοριστούν με βάση τις γνώσεις και τις τεχνικές που διαθέτουμε σήμερα.

Τα δύο σημαντικότερα κριτήρια προόδου, λοιπόν, είναι το κατά πόσο μειώνεται η συγκέντρωση πλούτου και εισοδήματος από κεφάλαιο, και το κατά πόσο βελτιώνεται η διαγενεακή (σχετική) εισοδηματική κινητικότητα. Και τα δύο είναι μακροπρόθεσμοι δείκτες, άρα οι ετήσιες μεταβολές ίσως να μην έχουν ιδιαίτερο νόημα. Ωστόσο, θα μπορούσαμε να θέσουμε έναν τέτοιο στόχο, και να αξιολογούμε ανά μακρά χρονικά διαστήματα κατά πόσο έχει σημειωθεί κάποια πρόοδος….».

Αυτά γράφει ένας κορυφαίος σοσιαλδημοκράτης στοχαστής και κάποιοι ας προσπαθήσουν να καταλάβουν τι λέει, πως και γιατί. Διότι, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, μπορεί να σηματοδοτεί και βάρβαρες πολεμικες αντιδράσεις από συστήματα διαφθοράς που και αυτά εκτρέφονται στο υπάρχον συστημα παραγωγής. Τεράστιο θέμα… που χρήζει ανάλυσης.