Ψαρά: Ελευθερία ή θάνατος

Το απόγευμα της 20ής Ιουνίου 1824 οι κάτοικοι των Ψαρών είδαν μια τουρκική αρμάδα με εκατοντάδες μικρά και μεγάλα πλοία να παραπλέει τις βόρειες ακτές του νησιού και να αγκυροβολεί στον όρμο Κάναλο.

Οι Ψαριανοί συνειδητοποίησαν ότι είχε φθάσει η ώρα που περίμεναν από καιρό (ιδίως μετά το ολοκαύτωμα της Κάσου από τον αιγυπτιακό στόλο, στις 7 Ιουνίου 1824) και για την οποία είχαν προετοιμαστεί όσο το δυνατόν καλύτερα, αυτή της καθοριστικής αναμέτρησης με τους Τούρκους.

Οι πολύτιμες υπηρεσίες που είχε προσφέρει ο ψαριανός στόλος στην Ελληνική Επανάσταση, καθώς και η ανάδειξη ξακουστών ναυμάχων και πυρπολητών (Κανάρης, Παπανικολής, Αποστόλης, Βρατσάνοι κ.ά.), είχαν προκαλέσει τη μήνιν των Τούρκων, που ήταν αποφασισμένοι να καταστρέψουν ολοσχερώς τα Ψαρά και να αφανίσουν τους κατοίκους του νησιού.

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Τα τουρκικά στρατεύματα που συμμετείχαν στην επιδρομή δεν έχασαν καθόλου χρόνο. Αμέσως επιχείρησαν να αποβιβαστούν στον Κάναλο, ενώ τα μεγαλύτερα τουρκικά πλοία είχαν ήδη αρχίσει τον κανονιοβολισμό των αμυντικών θέσεων των Ψαριανών.

Όμως, όλες οι προσπάθειες που έκαναν οι Τούρκοι τις επόμενες ώρες, μέχρι αργά τη νύχτα, απέτυχαν εξαιτίας της σθεναρής αντίστασης των υπερασπιστών του νησιού.

Η καταστροφή των Ψαρών (Συλλογή λαϊκών εικόνων του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου)

Το ίδιο συνέβη και το επόμενο πρωί, παρά τις επανειλημμένες απόπειρες των Τούρκων να πατήσουν το νησί.

Ενόσω όμως συνεχιζόταν η μάχη στον Κάναλο, ορισμένα τουρκικά πλοιάρια έπλευσαν προς ανατολάς και άρχισαν να ερευνούν τις ακτές, θέλοντας να ανακαλύψουν σημεία κατάλληλα για απόβαση.

Ένα τέτοιο σημείο ήταν ο κάβος Μαρκάκη, κι εκεί οι Τούρκοι κατάφεραν πράγματι να αποβιβαστούν εξοντώνοντας τη μικρή φρουρά των Ελλήνων που ήταν εγκατεστημένη σε αυτήν την τοποθεσία. Μάλιστα, οι εισβολείς, αφού ανέβηκαν τη βραχώδη πλαγιά που ονομάζεται Ερινός, κινήθηκαν προς τον Κάναλο, προκειμένου να πλήξουν τους αμυνομένους.

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Σύντομα οι Έλληνες που βρίσκονταν στον Κάναλο βρέθηκαν ανάμεσα σε δυο πυρά, από τη θάλασσα και από την ξηρά. Η ηρωική αντίστασή τους κάποια στιγμή κάμφθηκε, κι έτσι οι επιδρομείς άρχισαν πλέον να αποβιβάζονται ανενόχλητοι στο νησί.

Οι Ψαριανοί σχημάτισαν μια δεύτερη γραμμή αντίστασης στο Φτελιό, τοποθεσία με υψώματα, που βρίσκεται βόρεια από τον οικισμό του νησιού. Ύστερα από αλλεπάλληλες τουρκικές επιθέσεις, και παρά τον απαράμιλλο ηρωισμό που επέδειξαν οι λιγοστοί συγκριτικά με τον εχθρό έλληνες πολεμιστές, το Φτελιό έπεσε και οι Τούρκοι κινήθηκαν ακολούθως ανεμπόδιστοι προς τον οικισμό των Ψαρών.

Νικόλαος Γύζης, «Μετά την καταστροφή των Ψαρών»

Οι ύστατες προσπάθειες των Ελλήνων να τους αναχαιτίσουν, αρχικά στο Αρχοντίκι και στη συνέχεια στο ύψωμα της Βίγλας, απέβησαν επί ματαίω.

Για τα όσα φρικώδη ακολούθησαν, για την τραγωδία που εκτυλίχτηκε στο νησί το τριήμερο 20-22 Ιουνίου 1824 και έμεινε στην ιστορία ως «η καταστροφή των Ψαρών», πολύ διαφωτιστικές είναι δύο εκθέσεις τού τότε προξένου της Γαλλίας στη Σμύρνη, του φιλέλληνα Π. Δαβίδ. Οι δύο αυτές εκθέσεις, που είχαν υποβληθεί από τον Δαβίδ στον τότε υπουργό Εξωτερικών της Γαλλίας, Σατωμπριάν (Σατωβριάνδο), είχαν παραμείνει επί μακρόν ανέκδοτες, έως ότου ανακαλύφθηκαν στα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας από τον ιστορικό Νίκο Σβορώνο (1911-1989) και μεταφράστηκαν στην Ελληνική από τον ίδιον.

Αποσπάσματα από τις εν λόγω εκθέσεις, που είχαν δημοσιευτεί μεταφρασμένες στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 3 και 4 Ιουλίου 1953, παρατίθενται κατωτέρω (αρχικά από την πρώτη και ακολούθως από τη δεύτερη):

«Δαβίδ, πρόξενος της Σμύρνης, προς τον Σατωμπριάν

Σμύρνη 5 Ιουλίου 1824

Εξοχώτατε,

Ο καπετάν πασάς κατάφερε τελευταία αποφασιστικό χτύπημα στην επανάσταση του Αρχιπελάγους. Οι Ψαριανοί δεν υπάρχουν πια. Στις 3 του μηνός* οι προσπάθειες του οθωμανικού στόλου και οι 14.000 άνδρες που ξεμπαρκάρανε στο νησί τούς τσάκισαν. Αυτό το νέο μας τόφερε χτες το βράδυ η βασιλική γολέτα Amaranthe. Ο κ. Bezard, υποπλοίαρχος, κυβερνήτης της γολέτας, είδε με τα μάτια του τη μάχη.

[…]

Οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν με τάξη και καταδίωξαν τους Έλληνες στο βουνό. Οι Ψαριανοί έφευγαν μπροστά τους και σε διάστημα λιγώτερο από δυο ώρες οι Τούρκοι προσπέρασαν τα υψώματα και ρίχτηκαν απ’ τα πίσω στην πολιτεία και στην μπαταρία που την υπεράσπιζε. Τότες 19 μπρίκια ψαριανά έκαμαν πανιά και βγήκαν απ’ το λιμάνι. Οι τούρκικες φρεγάτες τα κυνήγησαν, αλλά δεν μπόρεσαν να τα φτάσουν. Ο πληθυσμός, παρατημένος απ’ τα ψαριανά καράβια, ώρμησε σ’ ό,τι πλεούμενο απόμενε κι’ έφευγε με λειψά πανιά ή με τα κουπιά. Τα τούρκικα καράβια περικύκλωσαν αμέσως και βούλιαξαν ή έπιασαν αιχμαλώτους τους δυστυχισμένους φυγάδες. Η θάλασσα σκεπάστηκε από πτώματα γυναικών και παιδιών.

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Μάταια ο καπετάν πασάς είχε υποσχεθή γενναίαν αμοιβή σ’ όσους θα τούφερναν τους Ψαριανούς ζωντανούς και δεν έδινε σχεδόν τίποτε για τα κεφάλια που του παρουσίαζαν. Λίγα θύματα μόνον έσωσε το ανθρωπιστικό αυτό μέτρο.

[…]

Οι Ψαριανοί είχαν δείξει μεγάλο κουράγιο. […]

Ο Τούρκος ναύαρχος δε χρειάστηκε να χρησιμοποιήση τα κανόνια του καραβιού του. Περιορίστηκε μονάχα να διευθύνη τις επιχειρήσεις. Οι κινήσεις είχαν περισσότερο συντονισμό και ακρίβεια απ’ όσο θα περιμέναμε απ’ τα οθωμανικά πληρώματα.

Δεχθήτε, παρακαλώ, Εξοχώτατε, τα βαθύτατα σέβη μου.

Π. Δαβίδ»

*Η διαφορά στην ημερομηνία οφείλεται στη χρονική απόκλιση μεταξύ του Ιουλιανού και του Γρηγοριανού ημερολογίου (το τριήμερο 20-22 Ιουνίου 1824 του Ιουλιανού ημερολογίου αντιστοιχεί στο τριήμερο 2-4 Ιουλίου 1824 του Γρηγοριανού ημερολογίου, που είχε ήδη υιοθετηθεί τότε από τη Γαλλία).

«Δαβίδ, πρόξενος της Σμύρνης, προς τον Σατωμπριάν

Σμύρνη 6 Ιουλίου 1824

Εξοχώτατε,

Η βασιλική κορβέτα Isis στάθηκε μάρτυρας, όπως και η Amaranthe, στην επίθεση κατά των Ψαρών. Έμεινε όμως και την άλλη μέρα μπροστά στο νησί κι’ είδε τη συνέχεια των επιχειρήσεων. Ο κ. de Villeneuve Bargemont, κυβερνήτης του Isis, έφθασε στα Εγγλεζονήσια με 150 δυστυχισμένους που γλύτωσε απ’ τα συντρίμμια της πατρίδας τους. Έστειλε στη Σμύρνη έναν αξιωματικό που μας έδωσε πριν από λίγο αναφορά για τη δεύτερη μέρα.

Οι Ψαριανοί, κυνηγημένοι ως το τελευταίο τους καταφύγιο, πολέμησαν όλη τη νύχτα στο βουνό, όπου τους είχε αφήσει η Amaranthe την προηγούμενη ως τις εφτά το βράδυ. Στο τέλος εκλείστηκαν στο μεγάλο μοναστήρι του Αϊ-Νικόλα που στεφανώνει το ύψωμα κι’ από δω βάσταξαν τ’ απανωτά γιουρούσια όλου σχεδόν του στρατού του καπετάν πασά. Ο Τούρκος ναύαρχος αναγκάστηκε να ξεμπαρκάρη ένα μέρος από το πλήρωμά του για να υποστηρίξη τους πολιορκητές.

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Η σημαία που ύψωσαν οι Έλληνες πάνω απ’ τη γαλανή σημαία τους με τον άσπρο σταυρό ήταν ένα λάβαρο με βάθος λευκό και κόκκινο σταυρό και μ’ αυτά τα λόγια ελληνικά:

ή ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ή ΘΑΝΑΤΟΣ.

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Έβλεπες πλήθος γυναίκες και παιδιά που μαζεμένοι στα γκρεμνά σήκωναν τα χέρια στον ουρανό. Οι Ψαριανοί κράτησαν ολημερίς δυνατό τουφεκίδι. Χτυπούσαν από μέσα απ’ το περιτείχισμα τους Τούρκους, μόλις φανερώνονταν πάνω απ’ τον τοίχο, κι’ απ’ τις πολλές πολεμίστρες εκείνους που τους περικύκλωναν. […]

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

Μερικοί Τούρκοι κατάφεραν να ριχτούν μέσα στο περιτείχισμα, όπου βρήκαν το θάνατο κι’ απ’ όπου ακούστηκαν φριχτές κραυγές. Τέλος οι Έλληνες, μην έχοντες πια πυρομαχικά και βλέποντας πως θα γονάτιζαν μπροστά στο πλήθος, έβαλαν φωτιά στις μίνες που είχαν ετοιμάσει, και πολιορκητές και πολιορκημένοι, νικημένοι και νικητές θάφτηκαν μαζί κάτω από τα συντρίμματα του μοναστηριού. Η κορφή του βουνού φάνηκε για μια στιγμή όμοια με την κορφή του Βεζούβιου σε ώρα έκρηξης. Το τράνταγμα έγινε αισθητό στη θάλασσα σε απόσταση μεγαλύτερη από δυο λεύγες. […]

Είδαμε όσες γυναίκες είχαν απομείνει ζωντανές να ρίχνωνται απ’ τους γκρεμούς του βουνού με τα παιδιά τους στην αγκαλιά πάνω στους βράχους ή στη θάλασσα και να πεθαίνουν για να γλυτώσουν τη σκλαβιά.

Οι Τούρκοι ξαπόλυσαν πολλές φελούκες της αρμάδας και πήγαν ν’ αποτελειώσουν στο γιαλό τους Έλληνες που ήταν πληγωμένοι ή σακατεμένοι. Οι Γάλλοι του Isis ξεμάκρυναν κι’ αυτοί απ’ την κορβέτα και πήγαν να περιμαζέψουν 150 δυστυχισμένους που βρίσκονταν ακόμα στη ζωή ύστερ’ από την καταστροφή της πατρίδας τους. Δέσανε τις πληγές των λαβωμένων, έδωσαν σ’ όλους τρόφιμα κι’ έκαναν πανιά.

Ξυλογραφία Τάσσου Α. (Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Ψηφιακή συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα)

[…]

Δεχθήτε, παρακαλώ, Εξοχώτατε, τα βαθύτατα σέβη μου.

Π. Δαβίδ»

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, «Η Δόξα των Ψαρών» του Νικολάου Γύζη (1898).