Διαβάζοντας Ντελέζ σήμερα

«Μια μέρα ίσως ο αιώνας μας είναι ντελεζιανός». Με αυτό τον τρόπο μίλησε για τον Ζιλ Ντελέζ ο Μισέλ Φουκώ το 1969, για να υπογραμμίσει τη χαρακτηριστική θεωρητική δραστικότητα ενός φιλοσόφου που 27 χρόνια μετά τον θάνατό του διαβάζεται και συζητιέται με αμείωτο ενδιαφέρον.

Παρότι σύγχρονος με την έκρηξη της «γαλλικής θεωρίας και παρά τον διαρκή διάλογό του με τα ρεύματα που αναδύθηκαν εκεί, από αυτό που συνηθίζουμε να ονομάζουμε δομισμό έως αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε αποδόμηση, ο Ντελέζ διατήρησε μια επίμονη πρωτοτυπία.

Ιδιοσυγκρασιακός και ταυτόχρονα ιδιαίτερα προσεκτικός αναγνώστης άλλων φιλοσόφων, από τον Χιουμ, τον Σπινόζα και τον Καντ, μέχρι τον Νίτσε και τον Μπερξόν, ο Ντελέζ θα διαμορφώσει σταδιακά όχι τόσο ένα φιλοσοφικό σύστημα όσο ένα φιλοσοφικό μονοπάτι, ή – για να δανειστούμε μια δική του έκφραση – μια φιλοσοφική «γραμμή διαφυγής». Ο κόσμος του Ντελέζ είναι ένας κόσμος εμμένειας, μακριά από κάθε μεταφυσικό δυϊσμό, αλλά και ταυτόχρονα διαρκούς δυνητικότητας, όχι με την έννοια κάποιας τελεολογίας αλλά της διαρκούς ανάδυσης εντάσεων και πτυχώσεων σε αυτό το πεδίο εμμένειας που παραπέμπουν και στην αντίστοιχη διαρκή ανάδυση δυνατοτήτων. Αυτό, ίσως, αποτυπώνει και την πραγματική πολιτική διάσταση του έργου του Ντελέζ, που άλλωστε ήρθε στο προσκήνιο στην περίοδο που συνεργάστηκε με τον Φελίξ Γκουαταρί, συνεργασία είναι μια από τις σημαντικότερες σελίδες της διανοητικής ιστορίας του 20^ου αιώνα.

Μεγάλο μέρος του έργου του Ντελέζ έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και αυτό καταδεικνύει και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που υπάρχει για το έργο του. Όμως, μέχρι πρόσφατα απουσίαζαν οι μεταφράσεις δύο κρίσιμων έργων του Ντελέζ, δημοσιευμένων στην περίοδο 1968-1969 που με έναν τρόπο αποτυπώνουν το «θεωρητικό πρόγραμμα» του Ντελέζ σε εκείνη την περίοδο και προαναγγέλλουν στοιχεία και κατευθύνσεις που θα αποτυπωθούν στα κείμενα της συνεργασίας με τον Γκουαταρί. Όμως, χάρη στη μεταφραστική εργασία του Κωνσταντίνου Μπουντά τα δύο αυτά έργα είναι πλέον διαθέσιμα στο ελληνικό κοινό από τις εκδόσεις Εκκρεμές.

Το πρώτο είναι το Διαφορά και Επανάληψη. Κυκλοφόρησε το 1968 και αποτέλεσε την κύρια διατριβή του (συμπληρωματική ήταν η κεφαλαιώδους σημασίας μελέτη του για τον Σπινόζα, Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης). Ουσιαστικά, σε αυτό το ιδιαίτερα πυκνό κείμενο ο Ντελέζ αποτυπώνει τη δική του αποδομητική προσέγγιση γύρω από την κεντρικότητα της έννοιας της διαφοράς και της επανάληψης σε αντιδιαστολή με την κεντρικότητα της άρνησης που χαρακτηρίζει μια εκδοχή διαλεκτικής. Είναι μια προσπάθεια σε διάλογο και σύγκρουση με μια μεταφυσική παράδοση να υποστηρίξει μια πρωτότυπη έννοια της δυνητικότητας, του δυνάμει, έννοιες που – ας μην το ξεχνάμε – έχουν να κάνουν και το ερώτημα του πώς προκύπτουν συμβάντα και νέες μορφές.

Το δεύτερο κείμενο είναι η Λογική του Νοήματος και κυκλοφόρησε το 1969. Κείμενο με ιδιαίτερα πρωτότυπη μορφή διαπραγματεύεται ταυτόχρονα ένα φάσμα διαφορετικών ερωτημάτων, που όμως έχουν να κάνουν με την πρωτότυπη οντολογία που διαμορφώνει ο Ντελέζ, μια οντολογία της εμμένειας και της δυνητικότητας, μια αντίληψη του γίγνεσθαι που προϋποθέτει τη διαφορά όχι την άρνηση (κάτι που σηματοδοτεί και την οριοθέτηση από όλες τις παραλλαγές εγελιανισμού). Κείμενο που μπορεί να φαντάζει δύσβατο αλλά δεν παύει να είναι ιδιαίτερα γοητευτικό και ταυτόχρονα απαραίτητο για να γίνει κατανοητή η μετέπειτα φιλοσοφική πορεία του Ντελέζ.

Αποκλίσεις και συνηχήσεις

Εκτός, όμως, από τα δύο βιβλίο που μετέφρασε ο Κωνσταντίνος Μπουντάς, κυκλοφόρησε και ένας συλλογικός τόμος, σε δική του επιμέλεια και με τίτλο Αποκλίσεις και Συνηχήσεις. Εισαγωγή στο έργο του Ζιλ Ντελέζ, πάλι από τις εκδόσεις Εκκρεμές.

Στο συλλογικό αυτό τόμο μια σειρά από μελετητές του έργου του Ντελέζ, έλληνες και ξένοι, συζητούν ένα πλήθος πλευρών του. Αυτό κάνει τον συλλογικό τόμο να είναι ταυτόχρονα εισαγωγή στον Ντελέζ αλλά και πραγματική συμβολή στη συζήτηση πάνω στο έργο του.

Τόσο από τα κείμενα αυτού του τόμου, όπως και από τα δύο βιβλία που σχολιάσαμε πιο πάνω, αλλά και συνολικά από το έργο του Ντελέζ, αυτό που προκύπτει είναι η ριζική πρωτοτυπία μιας σκέψης που τελικά θέλει να υπογραμμίσει ότι η πραγματικότητα (και εμείς ως τμήμα της) έχει περισσότερη πρωτοτυπία από όση θέλουμε κάποιες φορές να αναγνωρίσει.

Όπως γράφει και ο Μπουντάς, ο Ντελέζ επιστέγασε το έργο του «με μια θεώρηση του χρόνου που διχάζεται στον δυνητικό Αιώνα των ασώματων συμβάντων και στον ενεργητικό Χρόνο των γεγονότων και των σωμάτων, εκλαμβάνοντας τον χρόνο ως τη υλοποίηση του αιώνα και τον αιώνα ως τη δεξαμενή και τον στόχο όλων των αντίστροφων υλοποιήσεων, στην απουσία των οποίων η δημιουργική φαντασία δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει».

Η προσφορά του Κωνσταντίνου Μπουντά

Και τα τρία βιβλία που συζητάμε στηρίζονται στην εργασία, ως μεταφραστή και επιμελητή, του Κωνσταντίνο Μπουντά. Ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Trent του Οντάριο, ο Μπουντάς είναι ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές του Ντελέζ παγκοσμίως και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διάδοση και συζήτηση του έργου του Ντελέζ στον αγγλόφωνο κόσμο. Χάρη στη δική του πρωτοβουλία και άοκνη προσπάθεια διοργανώθηκε το 2015 στην Αθήνα ένα ιδιαίτερα σημαντικό Διεθνές Συνέδριο για το έργο του Ντελέζ, που αποτέλεσε τομή στις ντελεζιανές σπουδές στη χώρα μας.

Ζιλ Ντελέζ, Διαφορά και επανάληψη, εισαγωγή και μετάφραση Κωνσταντίνος Β. Μπουντάς, Αθήνα, εκδόσεις Εκκρεμές, 2019.

Ζιλ Ντελέζ, Λογική του Νοήματος, εισαγωγή Philippe Mengue, εισαγωγή – μετάφραση – επίμετρο Κωνσταντίνος Μπουντάς, Αθηνα, εκδόσεις Εκκρεμές, 2021.

Συλλογικό, Αποκλίσεις και συνηχήσεις. Εισαγωγή στο έργο του Ζιλ Ντελέζ, επιμέλεια Κωνσταντίνος Β. Μπουντάς, Αθήνα, εκδόσεις Εκκρεμές, 2022.

Και τα τρία βιβλία θα παρουσιαστούν σε εκδήλωση για τον Ζιλ Ντελέζ και το έργο του, την Τετάρτη 22 Ιουνίου, στις 20.000 στην ταράτσα του Γαλλικού Ινστιτούτου, Σίνα 31. Θα μιλήσουν ο Χάρης Παπαχαραλάμπους, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ο Γιάννης Πρελορέντζος, καθηγητής ΕΚΠΑ, ο Ευτύχης Πυροβολάκης, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και ο Άρη Στυλιανού, αναπληρωτής καθηγητής ΑΠΘ.