Μ. Καραγάτσης: Ο έρωτας και η ιστορία

Στο βιβλιοπωλείο της «Εστίας» –όπου μπορεί να γίνη η καλύτερη σφυγμομέτρηση της δημοτικότητας και της κυκλοφορίας των βιβλίων των Ελλήνων συγγραφέων– μου είπαν, προχθές, την ευχάριστη πληροφορία: «Ξέρετε ποιος από τους συναδέλφους σας, τους πεζογράφους της γενεάς σας, διατηρεί, ακόμη και νεκρός, την αγάπη του κοινού; Ο Καραγάτσης. Τα βιβλία του κυκλοφορούνε όσο και όταν ζούσε, ίσως μάλιστα, μπορούμε να πούμε, τώρα κυκλοφορούνε περισσότερο, σε μεγαλύτερους αριθμούς!»

Το ευχαριστήθηκα αληθινά. Το μεσημέρι της ίδιας μέρας συνήντησα κατά τύχην, στη μικρή πλατεία, την κόρη του αλησμόνητου φίλου μου, τη Μαρίνα, με τον μικρό της το γιο που έχει το όνομα του διάσημου παππού του: Δημήτρης. Και το βράδυ, διαβάζοντας το νέο βιβλίο τού εν λογοτεχνία νέου συναδέλφου κ. Αβέρωφ – Τοσίτσα –ολοένα πληθαίνουν οι πολιτικοί που εγγράφονται στην λογοτεχνική μας οικογένεια· με το καλό!– σταμάτησα σε μια δυνατή σελίδα ερωτική του θεσσαλικού κάμπου που θα άρεζε πολύ στον συγγραφέα του «Συνταγματάρχη Λιάπκιν».

Έτσι ξαναφέρνω πάλι στη μνήμη μου αυτή τη μεγάλη δύναμη των νεοελληνικών Γραμμάτων, που άφησε τόσο πρόωρα τον κόσμο τούτον.

Τον θυμούμαι –τον Καραγάτση– στα πρώτα νιάτα μας, όταν τον πρωτογνώρισα, εκεί κατά το 1935, στο παλαιό βιβλιοπωλείο του «Πυρσού». Στα ελληνικά Γράμματα τα ονόματά μας είχαν πρωτοφανερωθή κοντά-κοντά. Στον πρώτον διαγωνισμό προς συγγραφήν διηγήματος που είχε προκηρύξει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος όταν έβγαλε τη «Νέα Εστία», στο 1928, είχαμε προκριθή και οι δύο: Ο Καραγάτσης πήρε έπαινο, εγώ επήρα το τρίτο βραβείο. Χαρά μεγίστη. Κριτική επιτροπή ήταν ο Παλαμάς, ο Ξενόπουλος, ο Δημ. Καμπούρογλου, ο Σίμος Μενάρδος, ο Άλκης Θρύλος.

Σε λίγο ο Καραγάτσης παρουσίαζε το πρώτο μυθιστόρημά του, τον «Συνταγματάρχη Λιάπκιν». Κι’ αμέσως φάνηκε πόσο ο έπαινος εκείνου του διαγωνισμού ήταν λίγος, πώς ο νέος συγγραφέας κάλπαζε προς τις πρώτες θέσεις της νέας πεζογραφίας μας.

Από τις πρώτες-πρώτες σελίδες αυτού του νεανικού βιβλίου βλέπαμε το ύφος τους  και τη ρώμη τους, διαπιστώναμε πόσο οι δρόμοι της επιτυχίας ανοίγονταν θριαμβευτικά για τον Καραγάτση, όπως και έγινε:

«Η Γεωργική Σχολή –έτσι αρχίζει η ιστορία του Συνταγματάρχη Λιάπκιν– είναι χτισμένη ως πέντε χιλιόμετρα έξω απ’ τη Λάρισα, πάνω στο δρόμο των Τρικάλων. Κοντά της κυλάει ο Πηνειός, ανάμεσα στις πυκνόφυτες ακροποταμιές του. Ολόγυρα ο κάμπος είναι γυμνός από δέντρα. Το χειμώνα βαθύχρωμος, αρμονικά χτενισμένος από τ’ αλέτρι. Την άνοιξη, το καστανό χρώμα πρασινίζει. Το καλοκαίρι, πριν θεριστούν, τα στάχυα κυματίζουν ως πέρα θάλασσα χρυσοπράσινη. Μα μετά το θέρο είναι η απελπισία. Ο θερμόχνωτος λίβας κατακαίει το κάθε βλαστερό, κι’ οι κάργες καταπίνουν τα στερνά βατράχια που απόμειναν στα βουρκωμένα χαντάκια…

…Για να πάμε από τη Λάρισα στη Σχολή περνάμε από έναν αγροτικό συνοικισμό: τη Φιλιππούπολη. Οι κάτοικοί του ήρθαν πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, πριν το 1912. Είναι καλοί άνθρωποι, γεροί δουλευτάδες και μαζεμένοι νοικοκυραίοι. Έχουν γυναίκες όμορφες, μα πολύ ερωτιάρες και λεύτερες… Τα σπίτια της Φιλιππούπολης είναι ζεστά το χειμώνα, κι’ οι αυλές τους δροσερές το καλοκαίρι. Οι νοικοκυράδες φροντίζουν τους νοικάρηδές τους –τους μαθητές της Γεωργικής Σχολής– σα να’ σαν παιδιά τους. Οι κοπέλλες κάνουν μαζί τους μακρυνούς περιπάτους στις ακροποταμιές. Οι Φιλιππουπολίτες την ημέρα δουλεύουν στα χωράφια, τα βράδυα κουτσοπίνουν στις ταβέρνες. Οι μαθητές όμως μελετούν στις κάμαρές τους, πλάι στις γυναίκες που είναι θερμές και λεύτερες. Ο έρωτας δεν αργεί ν’ ανάψη.

Μόλις βραδυάση, το πούσι αναδίνεται απ’ τον ποταμό. Στο βάθος η Λάρισα ανάβει τα φώτα της. Ψηλός και βαρύς ο Όλυμπος πλακώνει την ανάσα. Στην Ανατολή ο Κίσσαβος ορθώνεται σκοτεινός και μενεξελής. Μετά τη λαύρα της μέρας, το πρώτο νότισμα ξυπνάει τους πόθους. Τα ζευγάρια, κρυμμένα στις αλυγαριές του ποταμού, αγαπιούνται αμίλητα. Οι δάφνες κρύβουν τα ορμητικά σμιξίματα, και με την ευωδιά τους ξεδιαλύνουν την αψιά οσμή της ξαναμμένης σάρκας. Ροκανίζουν τα τριζόνια το θρηνητικό τραγούδι τους, κι’ οι πυγολαμπίδες σχεδιάζουν αγιοβασιλιάτικες αστραπές στο μουντό τούλι της καταχνιάς. Το ρούφηγμα ενός φιλιού, ο θόρυβος που κάνουν δυο ταραγμένα κορμιά πάνω στα κλαριά, ένας στεναγμός, ένα πνιχτό ηδονικό παράπονο. Και τίποτ’ άλλο. Κι’ άμα βγη το φεγγάρι, οι αχνές αχτίδες του φωτίζουν κάποια κατάλευκη απόκρυφη γύμνια».

Από αυτό το απόσπασμα του «Συνταγματάρχη Λιάπκιν» φαίνεται αμέσως ο γεννημένος αφηγητής. Όπως κάθε αυθεντικός μυθιστοριογράφος, ο Καραγάτσης άρχισε να αναζητά την περιπέτεια μέσα στα ξεχωριστά άτομα, στις εξαιρέσεις, και να επεκτείνεται σιγά-σιγά στα σύνολα, στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, την κοινωνική, την ιστορική. Αυτή τη γραμμή θα ακολουθήση ως το τέλος του έργου του. Αλλά όσο το προχωρεί αυτό το γιγαντιαίο έργο, το μπαλζακικό, τόσο θα αλλάζη τις αναλογίες: η εποχή μέσα στην οποία κινούνται τα εξέχοντα άτομα, τα μοναδικά, οι ήρωές του, η κοινωνία απ’ την οποία ξεκινούν και που τους περιβάλλει, οι αιτίες των πράξεων θα πιάνουν περισσότερο χώρο, θα μελετώνται, θα αναλύωνται. Ο συγγραφέας δεν θέλει πια απλώς να περιγράψη. Θέλει και να ερμηνεύση.

Τότε ολοένα αρχίζουν να προβάλλουν ισχυρότερα στα βιβλία του τα δυο καίρια θέματα που τον δονούσαν, και που γίνονται βασικά στοιχεία του έργου του: το ανθρώπινο σώμα, η σάρκα που φλογίζεται, ο έρωτας. Και η ιστορία. Ο Καραγάτσης θέλει να εξηγήση τους ανθρώπους όχι από τις ιδέες που μπορεί να έχουν, αλλά από το πάθος που δέρνει το σώμα τους. Και θέλει να ερμηνεύση την ιστορία. Για να την ερμηνεύση πρέπει να τη γνωρίση καλά. Μελετά πολύ ιστορία, βάζει πολλή ιστορία στα μυθιστορήματά του, γράφει και μια μεγάλη Ιστορία των Ελλήνων. Έλεγε κάποτε μπροστά μου σ’ έναν πολιτικό αρχηγό: «Θέλησα να δώσω στα παιδιά των Ελλήνων μια γενική σύνθεση της ιστορίας της πατρίδας των. Απλά, και στη δημοτική. Αυτό είναι η Ιστορία των Ελλήνων».

Ο δονούμενος κόσμος του πάθους ξεχύνεται σε χιλιάδες σελίδες, στα μυθιστορήματα και στα διηγήματα του Καραγάτση. Είναι ένας πυρετός δημιουργίας δριμύς, μια φλόγα που νοιάζεται να μη σβήση, μια αγωνία εκφράσεως που γίνεται πανικός και θρίαμβος. Παρατηρεί και εφευρίσκει ήρωες και περιπέτειες, δημιουργεί και καθορίζει ο ίδιος τα πεπρωμένα τους, κι’ ύστερα αφήνεται να παρασυρθή από τη μοίρα τους, απ’ το βαθύ ρέμα που άνοιξε και που το ακολουθεί τώρα ο ίδιος με ηδονή και με αγαλλίαση. Κάποτε νομίζει πως ξεμπέρδεψε πια μ’ έναν ήρωά του, πως μπορεί να τον αφήση εκεί που τον έφτασε και να πάη αναζητώντας άλλες μοίρες. Μάταια. Οι ήρωές του τον παρακολουθούν στις ώρες της αγρύπνιας του. Κι’ αυτός, μη μπορώντας να τους ξεφύγη, αρχίζει πάλι να τους παρακολουθή από κει που τους άφησε. Και γράφει τα νέα ιστορικά τους, που είναι αναγκαιότητα αδυσώπητη. Γιατί οι άνθρωποι που είχε στήσει ήταν τόσο ζωντανοί, ώστε να μη τελειώνουν ποτέ – όπως ακριβώς γίνεται και στη ζωή.

Ο Καραγάτσης είναι ο αυθεντικώτερος σύγχρονος μυθιστοριογράφος μας και ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες πεζογράφους του καιρού μας. Αυτός ο άνθρωπος, ο φαινομενικά κυνικός, ο δύσκολος, με τις συνεχείς μεταπτώσεις, ήταν μια σπάνια καρδιά καλωσύνης. Υπερήσπιζε με τόλμη και γενναιότητα ό,τι νόμιζε σωστό και έβαζε νυστέρι αμείλικτο ακόμη και σε πράγματα προσφιλή του.

*Άρθρο του ακαδημαϊκού Ηλία Βενέζη, που έφερε τον τίτλο «Η δημοτικότητα ενός συγγραφέως» και είχε δημοσιευτεί στη στήλη των επιφυλλίδων της εφημερίδας «Το Βήμα» την Τρίτη 11 Φεβρουαρίου 1969.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.2.1969, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Μ. Καραγάτσης (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου), πολυγραφότατος συγγραφέας της Γενιάς του Τριάντα, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 23 Ιουνίου 1908 και απεβίωσε στην ίδια πόλη στις 14 Σεπτεμβρίου 1960.