Αλλοτρίωση

Δύο βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα κι έτυχε να τα διαβάσω με διαφορά λίγων ημερών με επανέφεραν στην τροχιά μιας έννοιας λησμονημένης από καιρό που κάποτε την πιπίλιζα καθημερινά σαν καραμέλα. Πρώτη βγήκε στην αγορά η «Μισή καρδιά» του Δημήτρη Σωτάκη (Κέδρος) και την ακολούθησε το «Τηλεφώνημα που δεν έγινε» του Απόστολου Δοξιάδη (Ικαρος). Κανένα από τα δύο δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως τυπικό «καλοκαιρινό ανάγνωσμα», αλλά σε μια χώρα όπου οι γηγενείς πάντοτε ψάχνουν να βρουν μετεωρολογικές προφάσεις ώστε να μην πιάσουν βιβλίο στα χέρια τους καμία εποχή του χρόνου – τη μια κάνει ζέστη, την άλλη κάνει κρύο – ο χαρακτηρισμός δεν ενέχει την παραμικρή σημασία. Ο Σωτάκης είναι είκοσι χρόνια μικρότερος από τον Δοξιάδη (γεννήθηκε το 1973 ο πρώτος, το 1953 ο δεύτερος) αλλά μοιράζεται μαζί του την ίδια προβληματική, την ίδια -σε μεγάλο βαθμό – τεχνική επιδεξιότητα και κυρίως ανάλογη επιτυχία στο εξωτερικό με μπαράζ μεταφράσεων, κάτι που δεν πρέπει να θεωρείται καθόλου δεδομένο για τη γλωσσικά «ανάδελφη» λογοτεχνία μας. Αυτοί οι δύο λοιπόν με επανέφεραν στην τροχιά της «αλλοτρίωσης».

Κατά την άγρια μαρξιστική μας εφηβεία, η έννοια της «αλλοτρίωσης» ήταν από τις πιο δημοφιλείς στις  συζητήσεις μας και – όπως την «κατανάλωση» ή τον «ιμπεριαλισμό» – τη χρησιμοποιούσαμε ως καταχρηστική απάντηση, για να μην πω ως κι εντελώς άσχετη προς την εκάστοτε ερώτηση· ήταν το ένα από τα τρία-τέσσερα στερεότυπα ιδεολογικά πασπαρτού που μας ξεκλείδωναν κάθε απορία. Ο ίδιος ο Μαρξ περιγράφει την αλλοτρίωση το 1844 – όταν ήταν μόλις είκοσι έξι ετών – στα «Οικονομικά και φιλοσοφικά τετράδια» και της προσδίδει μάλλον περιοριστικό χαρακτήρα -«οικονομικίστικο», θα λέγαμε αργότερα με περισπούδαστο ύφος – καθώς τη συνδέει άρρηκτα με την κοινωνική τάξη και το περιεχόμενο της εργασίας: τόσο ο αστός όσο και ο εργάτης αποξενώνονται από τον πραγματικό τους εαυτό· ο πρώτος επειδή παραμένει ισοβίως δέσμιος των συμβάσεων που υπαγορεύει η τάξη του, ο δεύτερος επειδή, ξεζουμισμένος από την «υπεραξία» της δουλειάς του, δεν βρίσκει ποτέ τον χρόνο (ούτε κι αποκτά τις γνώσεις) προκειμένου να αναπτύξει/καλλιεργήσει την προσωπικότητά του.

Λίγα χρόνια κατόπιν θα εμπλουτίσουμε  τον μαρξιστικό ορισμό της αλλοτρίωσης με άφθονα υπαρξιστικά καρυκεύματα. Διόλου τυχαία, θα νιώθουμε ταυτισμένοι με τον Μερσό, τον κεντρικό ήρωα στον «Ξένο» του Αλμπέρ Καμύ: αποξενωμένοι από τους πάντες και τα πάντα, αλλά πρωτίστως από τα δικά μας συναισθήματα για τις πράξεις μας και τις επιπτώσεις των πράξεών μας, βιολογικά «αυτόματα» που κοιτάζουμε τον εαυτό μας με την ίδια ψυχρότητα/αδιαφορία με την οποία προσπερνούμε κι έναν άγνωστο στον δρόμο. Εδώ σκοντάφτουμε πάλι πάνω στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση των  βιβλίων του Δοξιάδη και του Σωτάκη. Με περισσότερα αυτοβιογραφικά στοιχεία η εξιστόρηση του Δοξιάδη και αφηγητή τον ίδιον προσωπικά, πιο επινοημένος (και ανώνυμος) ο αφηγητής του Σωτάκη, καταλήγουν από διαφορετικά μονοπάτια στον ποιητικό στεναγμό του Κώστα Βάρναλη στους «Σκλάβους πολιορκημένους» (1927), μια στυφή παρωδία των «Ελεύθερων πολιορκημένων» του Διονυσίου Σολωμού: «Αχ, πού ‘σαι νιότη που ‘δειχνες πως θα γινόμουν άλλος…».

Εδειχνε όμως πράγματι η νιότη μας πως θα γίνουμε «άλλοι»; Δεν υπήρχαν ήδη εκεί σπέρματα, έστω και λαθραία, σημάδια, προμηνύματα από τον σημερινό μας εαυτό; Οι κυνικοί – και όχι μόνο – θα μας διαβεβαιώσουν ότι η αλλοτρίωση δεν είναι παρά ο πικρός καρπός μιας φαντασίωσης: η προσομοίωση ενός μέλλοντος που δεν ήρθε, μα ούτε κι επρόκειτο να έρθει. Τόσο ο Απόστολος Δοξιάδης όσο και ο Δημήτρης Σωτάκης τεκμαίρουν το ίδιο μελαγχολικό συμπέρασμα: δεν γινόμαστε ποτέ «τίποτε»· είμαστε πάντα «κάτι».