Οτοστόπ, ένα «προϊόν» της ενεργειακής κρίσης

Τη δεκαετία του 1970 κυρίως στην Αμερική, μπορούσες να τους δεις παντού. Στην άκρη των μεγάλων αυτοκινητόδρομων, με ακουμπισμένες τις αποσκευές τους στο έδαφος, περίμεναν με τις ώρες μέχρι κάποιο διερχόμενο αυτοκίνητο να σταματήσει για να τους πάρει.

Μέχρι έναν κεντρικό κόμβο, μια πόλη παρακάτω, όπου τελοσπάντων μπορούσε ο οδηγός του αυτοκινήτου να τους φτάσει. Γιατί σημασία στο οτοστόπ δεν είχε τόσο ο προορισμός, όσο το ταξίδι, αφού στα μάτια όσων το δοκίμαζαν ήταν μια κίνηση που άνθησε στο πνεύμα της ανταλλακτικής οικονομίας, κόντρα στον αδηφάγο καταναλωτισμό. Μια καθημερινή δράση και ταυτόχρονα κάπως ουτοπική, αφού εκδημοκράτιζε τα ταξίδια καθιστώντας τα προσιτά σε όλους και ένας συναρπαστικός τρόπος ζωής που προσέφερε νέες περιπέτειες, πολλές γνωριμίες και καινούργιους φίλους.

Για τους ηλικιωμένους χίπηδες, το οτοστόπ ήταν μια εκδήλωση της εναλλακτικής κοινωνίας του, με ρίζες πολύ πιο παλιές από τη δεκαετία του 1960. Για τον Τζόναθαν Πέρκις, ωστόσο, συγγραφέα του βιβλίου «Driving with strangers: What hitchhiking tells us about humanity», το οτοστόπ αποτελεί τον κληρονόμο μιας μακράς παράδοσης που γιορτάζει τα αυτάρκη ταξίδια και μπορεί να προέρχεται ακόμα και από τους προσκυνητές του Μεσαίωνα. Ο πρώτος που δοκίμασε να κάνει οτοστόπ και κατέγραψε την εμπειρία του ήταν ο φοιτητής Τσαρλς Μπράουν Τζούνιορ, ο οποίος το 1916 περιέγραψε το ταξίδι του περίπου 1.300 χιλιομέτρων, από το Φορτ Γουέιν της Ιντιάνα, στη Νέα Υόρκη. Τον μετέφεραν εκεί με το αυτοκίνητό τους μεταξύ άλλων ένας παπάς, ένας καλλιτέχνης, ένας δάσκαλος και ένας γιατρός, ο οποίος αν και είχε κληθεί για να δει ένα έκτακτο περιστατικό, παρεξέκλινε της πορείας του για αρκετά χιλιόμετρα ώστε να βοηθήσει τον Γουέιν. Για να ξεχωρίζει ο ίδιος από τους περιπλανώμενους αλήτες ή τους εργάτες στις φάρμες, ξόδεψε τα τελευταία του χρήματα για να αγοράσει νέα ρούχα, να ξυριστεί και να κουρευτεί. Κι επειδή ο μπόγος είχε συνδεθεί με τα έκνομα στοιχεία, φρόντισε να βάλει τις αποσκευές του σε βαλίτσα.

Ο όρος οτοστόπ άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως τη δεκαετία του 1920 στην Αμερική και συνδέθηκε με τη χαρακτηριστική χειρονομία με τον αντίχειρα που δείχνει τον προορισμό. Αν και η προέλευσή της είναι ασαφής, υπολογίζεται ότι πρέπει να πρωτοχρησιμοποιήθηκε από πλανόδιους στην ύπαιθρο, όταν ακόμα χρησιμοποιούνταν οι άμαξες και πέρασε στην ταινία «Συνέβη μια νύχτα» του 1932 που σκηνοθέτησε ο Φρανκ Κάπρα. Την ίδια περίοδο, με το οικονομικό κραχ να έχει πλήξει πλέον τις Ηνωμένες Πολιτείες, το οτοστόπ παγιώθηκε ως μέθοδος σαν μια ένδειξη κοινωνικής αλληλεγγύης. Στις μπαλάντες του Γούντι Γκάθρι όπως το «This land is your land», που γράφτηκε έπειτα από ένα ταξίδι με οτοστόπ το 1940, ο τραγουδιστής μιλάει για έναν «αυτοκινητόδρομο ελευθερίας, που διασχίζει μια χώρα που φτιάχτηκε για σένα και για μένα». Την ίδια στιγμή, οι πρόσφυγες και μετανάστες από τον πόλεμο στην Ευρώπη διασχίζουν έτσι τα σύνορα και τις ηπείρους. Στη Βρετανία, το οτοστόπ καθιερώθηκε στις ένοπλες δυνάμεις και αργότερα στα χρόνια της λιτότητας γενικεύτηκε η χρήση του λόγω της έλλειψης βενζίνης. Ηταν ένας τρόπος να ανταποκριθούν οι πολίτες στις εκκλήσεις των κυβερνήσεων να συμβάλουν στο γενικό καλό και να συμπάσχουν με τα δεινά των άλλων, μια πράξη «καθημερινού ηρωισμού» όπως χαρακτηρίστηκε.

Σταδιακά το οτοστόπ έγινε σήμα κατατεθέν της αντικουλτούρας. Τα νομαδικά ήθη των αρχών της δεκαετίας του 1950, σχεδόν το επέβαλαν. Αν και επισήμως το οτοστόπ απουσιάζει από το βιβλίο «Στο δρόμο» του Τζον Κέρουακ, ο ίδιος και οι φίλοι του εμπνεύστηκαν τις ιστορίες ως συνεπιβάτες φορτηγατζήδων για μεγάλες αποστάσεις. Ο πολλαπλασιασμός των προσιτών μεγάλων αυτοκινήτων, μαζί με την εξάπλωση της λειτουργίας ξενώνων για νέους, έκαναν ολοένα και περισσότερους να παίρνουν τους δρόμους για να ταξιδεύουν έτσι. Το οτοστόπ δημιούργησε ένα δωρεάν δίκτυο μεταφορών που υποστήριζε μια εναλλακτική κοινωνία κομμούνων και φεστιβάλ. Θεωρήθηκε ότι προεικόνιζε την αντικατάσταση του καπιταλισμού από τη συνεργασία των πολιτών, ένα μήνυμα που διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο από χιλιάδες πρόσωπα που ακολούθησαν το μονοπάτι των χίπηδων από την Ευρώπη στην Ινδία.

Το σημείο καμπής

Στα μέσα, ωστόσο, της δεκαετίας του 1980, το φαινόμενο του οτοστόπ άρχισε να φθίνει και να γίνεται μόνο εποχικά, ώστε να ικανοποιήσει όλους εκείνους που πήγαιναν στα μεγάλα καλοκαιρινά φεστιβάλ. Μία δεκαετία αργότερα, έφτασε να θεωρείται, όπως γράφει ο Πέρκις, «κάτι που κάνουν οι άνθρωποι μόνο στις ταινίες τρόμου». Για την κατακόρυφη πτώση της δημοτικότητάς του οφείλεται η αύξηση της ιδιοκτησίας αυτοκινήτων αλλά κυρίως η αύξηση των κινδύνων για εκείνους που σταματούσαν τα διερχόμενα οχήματα. Το σημείο καμπής ήταν η δολοφονία αυστραλών backpackers στις αρχές του 1990, μια υπόθεση που έκανε το «Lonely planet», τη μέχρι τότε Βίβλο όσων ταξίδευαν με τέτοιον τρόπο, να παραδεχθεί ότι πλέον δεν ήταν καιροί για οτοστόπ. Το δικό τους λιθαράκι έβαλαν και ταινίες θρίλερ με σχετικό περιεχόμενο, όπως το «Wolf Creek» του 2005, που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία.

Αναζητώντας βέβαια τα βαθύτερα αίτια για την πτώση της δημοφιλίας του οτοστόπ, πρέπει να σταθούμε στην εμφάνιση των φθηνών υπεραστικών λεωφορείων και πιο πρόσφατα στις εφαρμογές μοιρασμού των διαδρομών. Οσο η κοινωνική εμπιστοσύνη φθίνει και η άφιξη των κινητών τηλεφώνων φέρνει μεγαλύτερη διασύνδεση, μαζί με την αλλαγή στην αντίληψη της χρήσης του αυτοκινήτου, το οτοστόπ φτάνει να γίνει όχι απλώς μη πρακτικό ή ανεπιθύμητο αλλά σχεδόν αδιανόητο. Την ώρα βέβαια που στον δυτικό κόσμο φθίνει ως πρακτική, στον αναπτυσσόμενο όπως στην Ασία, την Υποσαχάρια Αφρική και τη Λατινική Αμερική, παραμένει κραταιό. Στη δε Κούβα υπάρχει ένα οργανωμένο δίκτυο όπου κρατικοί υπάλληλοι επισημαίνουν ιδιωτικά οχήματα για οτοστόπ σε καθορισμένες στάσεις έναντι φιλοδωρήματος. Εκεί βέβαια όπου απαγορεύεται, η μοναδική χώρα που το έχει κάνει επισήμως, είναι στη Βόρεια Κορέα. Για τον Πέρκις, ωστόσο, υπό το φως της κλιματικής αλλαγής και του ενός δισεκατομμυρίου οχημάτων που κυκλοφορούν στον πλανήτη, παραμένει μια συνήθεια που πρέπει να επανεξετασθεί.