Αργύρης Εφταλιώτης: Ο εκλεχτός ανάμεσα στους πρωτόβγαλτους

Στη σύγχρονη λογοτεχνία μας, ξεχωριστά στον αφηγηματικό λόγο και στην ορθοδοξία του δημοτικισμού, ο Αργύρης Εφταλιώτης είναι ο εκλεχτός ανάμεσα στους πρωτόβγαλτους.

Γεννήθηκε ο Αργύρης Εφταλιώτης, που το πραγματικό του όνομα είναι Κλεάνθης Μιχαηλίδης, στα 1849 στο λεσβιακό χωριό Μόλυβο· ο πατέρας του, Κωνσταντίνος Μιχαηλίδης, στάθηκε δάσκαλος εκεί κι’ αλλού, και θαυμαστής του Δημ. Βερναρδάκη και της «καθαρογλωσσιάς»*. Ο πατέρας του Αργύρη Εφταλιώτη στάθηκε και ο πρώτος δάσκαλος του γιου του. Μα το δασκαλοπαίδι έδειχνε πάντοτε πολύ περισσότερη αγάπη στη γλώσσα της μάνας του παρά στη γλώσσα της δοκίμου αττικής διαλέκτου, που ο πατέρας του την ήξερε φαρσί και τη δασκάλευε στα χωριατόπουλα απέξω κι’ ανακατωτά.

Νιος ο Αργύρης Εφταλιώτης ξενιτεύτηκε· από τα 1875 ως το θάνατό του (1923) ήταν υπάλληλος στην τρανή χιώτικη εμπορική επιχείρηση που στα 1818 συστήθηκε στο Λονδίνο από τα παιδιά του Στέφανου Ράλλη. Πολλά χρόνια έζησε μακριά από το πάγκαλο νησί του, στην Αγγλία, στις Ιντίες και σ’ άλλα μέρη, που είχανε οι Ράλληδες δουλειές. Μα πάντοτε η σκέψη του γύριζε στην ελληνική πατρίδα, στο Αιγαίο και στο χωριό που γεννήθηκε. Κι’ όταν ο νοσταλγός είχε κάποτε-κάποτε την ευκαιρία να ξαναβρεθεί στον τόπο που πρωτόειδε τον ήλιο, νόμιζε πως ξαναγεννιέται.

Στην τρανή επιχείρηση των Ράλληδων, έξω από τον Αργύρη Εφταλιώτη, κι’ άλλοι δικοί μας λογοτέχνες δουλέψανε: ο Αλέξαντρος Πάλλης, ο Δημητράκης Πετροκόκκινος κι’ ο Πέτρος Βλαστός (γνωστός και με το πλαστόνομα Έρμονας), όλοι κολόνες του δημοτικισμού. Μα παλιά φιλία, και περισσότερο πνευματική συγγένεια, είχε στενά δεμένους τον Αλέξαντρο Πάλλη και τον Αργύρη Εφταλιώτη. Και η στενή σχέση των δύο φίλων έγινε πιο στενή με το «Ταξίδι» του Ψυχάρη (1888) και με τα λοιπά κηρύγματα του μεγάλου γλωσσικού επαναστάτη. Από τότε ο Αργύρης Εφταλιώτης αρχίζει συχνά να μας χαρίζει χαρούμενα τραγούδια της τέχνης του και πολύ καλύτερα πεζογραφήματα. Τραγούδια του βρίσκει κανείς στη συλλογή του «Παλαιοί σκοποί» (1899) και σε περιοδικά δω κ’ εκεί. Πολλά από τα τραγούδια του πλησιάζουνε λεσβιακά δημοτικά τραγούδια, που σε μορφή και πνοή πολύ απέχουνε από τα έργα της δημοτικής ποίησης του Μοριά, της Ρούμελης και της βορεινής Ελλάδας.

Τα θέματα του μεγαλύτερου πεζογραφικού έργου του Αργύρη Εφταλιώτη είναι παρμένα από την ειδυλλιακή ζωή του λεσβιακού χωριού. Τα διηγήματά του ξεπερνούν πολλές φορές το ηθογραφικό στοιχείο και φθάνουνε σε ψυχολογικά και κοινωνικά σύνορα. Διάβασε «Τις νησιώτικες ιστορίες» (1894). Άλλα διηγήματα βγήκανε με τον τίτλο «Η Μαζώχτρα κι’ άλλες ιστορίες» (1900). «Η Μαζώχτρα» είναι θέμα παρμένο από την κρητική ζωή, γραμμένο σε καιρούς που πάλι οι Κρητικοί είχανε άντρες και γυναίκες αρματωθεί κατά του Τούρκου.

Μαζί με τη «Μαζώχτρα κι’ άλλες ιστορίες» ο Αργύρης Εφταλιώτης ετύπωσε και το δράμα του ο «Βουρκόλακας». Ετούτο το δράμα, όπως κι΄ο «Όρκος του πεθαμένου» του αξέχαστου Ζαχαρία Παπαντωνίου, βασίζονται στο πολύκλαδο «Τραγούδι του νεκρού αδερφού», καθώς το νομάτισε ο μακαρίτης δάσκαλός μου Νικ. Γ. Πολίτης. Ακολουθώντας θεωρίες του Ψυχάρη, επίστεψε κι’ ο Αργύρης Εφταλιώτης ότι το αρχέτυπο «Τραγούδι του νεκρού αδερφού» είναι σλαβοσέρβικο. Μα την αρχέτυπη καταγωγή του λεγάμενου τραγουδιού απόδειξε ο δάσκαλός μου Νικ. Γ. Πολίτης και παραδεχτήκανε και Σλάβοι ερευνητές.

Και το μεταφραστικό έργο του Αργύρη Εφταλιώτη είναι σημαντικό. Παράπλευρα στη μετάφραση της ομηρικής Ιλιάδας του Αλέξαντρου Πάλλη μπόρεσε να θέσει τις ραψωδίες της Οδύσσειας, ταιριασμένες σε δεκαπεντασύλλαβους χωρίς ομοιοκαταληξίες και χωρίς τραχύτητες του Λέκα Αρβανίτη**. Έπειτα μας χάρισε τις κλασσικές μεταφράσεις του «Κορυδαλλού» και του «Σύννεφου» του Σέλλεϋ κι’ άλλων μεγάλων ποιητών. Ωστόσο ο Αργύρης Εφταλιώτης δε στάθηκε μόνο καλός μεταφραστής, μα και χάρηκε να ιδεί και δικά του έργα μεταφρασμένα σε ξένες γλώσσες. Διηγήματά του μεταφρασμένα στα Γερμανικά έχουνε πολύ διαβαστεί και πολλούς καταθέλξει αισθαντικούς ανθρώπους του Βοριά.

Διδαχτικά έργα του Αργύρη Εφταλιώτη είναι οι «Φυλλάδες του Γεροδήμου» (το 1897, τον πιο θλιβερό χρόνο της ελληνικής συμφοράς) και η «Ιστορία της Ρωμιοσύνης» (1901). Οι «Φυλλάδες του Γεροδήμου» είναι μικρό ευαγγέλιο του ελληνικού ορθόδοξου δημοτικισμού. Της «Ιστορίας της Ρωμιοσύνης» τυπώθηκε μόνον ο πρώτος τόμος, οι άλλοι τόμοι έμειναν ως τώρα ανέκδοτοι. Είναι αφιερωμένη η «Ιστορία της Ρωμιοσύνης» στον «αγαπητό Ψυχάρη», «που έβγαλε την κοσμοχαλάστρα Αλήθεια!»

[…]

Σ’ όλη του τη ζωή ο Αργύρης Εφταλιώτης στάθηκε ατράνταχτος πατριώτης Έλληνας και Ρωμιός. Και τέτοιος έκλεισε τα μάτια στην Αντίπολη της Γαλλίας το καλοκαίρι του 1923.

*Έτσι ονόμαζε ο Εφταλιώτης την καθαρεύουσα.

**Ψευδώνυμο του Αλέξανδρου Πάλλη.

Τα ανωτέρω αποτελούν αποσπάσματα από εκτενέστατο κείμενο του ακαδημαϊκού Νίκου Α. Βέη, που είχε περιληφθεί στο τεύχος 537 του περιοδικού «Νέα Εστία».

Το εν λόγω τεύχος, που είχε κυκλοφορήσει το Νοέμβριο του 1949, ήταν αφιερωμένο στον ποιητή και πεζογράφο Αργύρη Εφταλιώτη (φιλολογικό ψευδώνυμο του Κλεάνθη Μιχαηλίδη), επί τη συμπληρώσει ενός αιώνα από τη γέννησή του (είχε γεννηθεί στο Μόλυβο της Λέσβου την 1η Ιουλίου 1849 και απεβίωσε στην Αντίμπ της Γαλλίας στις 25 Ιουλίου 1923).