Ηλίας Νικολακόπουλος: Το τελευταίο αντίο στην πολιτική κηδεία – Τα «πέτρινα» παιδικά χρόνια και η πλούσια διαδρομή του

Τον άνθρωπο που από τα παιδικά του χρόνια γνώρισε τη σκληράδα της μετεμφυλιακής Ελλάδας αλλά την υπερέβη με χαμόγελο και ευρύτητα πνεύματος. Τον άνθρωπο που «πάντρεψε» ιστορία και μαθηματικά, και «έμπαινε» σε κάθε ελληνικό σπίτι το βράδυ των εκλογών τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, τον Ηλία Νικολακόπουλο, αποχαιρέτησαν δεκάδες πολίτες στην πολιτική κηδεία του που έγινε στο Α’ Νεκροταφείο.

Ήταν όλοι εκεί. Φοιτητές του, συνάδελφοί του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και τις δημοσκοπήσεις – παρότι ο ίδιος απεχθανόταν να τον αποκαλούν «δημοσκόπο» – άνθρωποι της Τέχνης (ο Γιάννης Ψυχοπαίδης ήταν μόνον ένας από αυτούς), συνεργάτες και συνοδοιπόροι του στη ζωή και την επιστήμη, πολιτικοί και απλοί πολίτες.

Ο επικήδειος του Αλέξη Τσίπρα

«Αποχαιρετούμε σήμερα με οδύνη έναν ξεχωριστό σύντροφο, ένα σπουδαίο επιστήμονα, ένα γλυκό άνθρωπο. Έναν άνθρωπο που μας έδωσε και μας δίνει με τη ζωή και το έργο του ένα έξοχο παράδειγμα αρμονίας ανάμεσα στη γνώση και τη σεμνότητα. Ανάμεσα στην πρωτοπόρα σκέψη και την περίσκεψη. Ανάμεσα στη βαθιά μελέτη της πραγματικότητας και την καθημερινή πράξη για να αλλάξουμε την πραγματικότητα». Με τα λόγια αυτά ξεκίνησε τον επικήδειό του για τον Ηλία Νικολακόπουλο ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης, Αλέξης Τσίπρας.

Στη συνέχεια μίλησε για τα παιδικά χρόνια του Ηλ. Νικολακόπουλου λέγοντας: «Γεννήθηκε μέσα στην τραγωδία του εμφυλίου. Τον ντάντεψαν και τον νανούρισαν στο Τρίκερι η εξόριστη μητέρα του και οι επίσης εξόριστες φίλες της. Τον σημάδεψε η εξορία και η φυλακή του πατέρα του. Στερήθηκε την εποχή της παιδικής αθωότητας τους γονείς του, που τους αντικατέστησε μια τρυφερή γιαγιά, μητέρα της μητέρας του, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’50».

Όμως, επεσήμανε ο Αλέξης Τσίπρας, παρότι «παιδί του εμφυλίου και των μετέπειτα δύσκολων χρόνων, δεν έδωσε, ωστόσο, ποτέ χώρο στην εμπάθεια».

Και, αμέσως μετά είπε: «ο Ηλίας ήταν φίλος, σύντροφος, σύμβουλος. Ο Ηλίας για πολλούς ήταν δάσκαλος. Ο Ηλίας ήταν ένα ανοιχτό βιβλίο για όλους μας. Στα άγουρα χρόνια του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και στα ώριμα χρόνια της διακυβέρνησης και μετέπειτα, ως χθες, ήταν για μας, για μένα, για τον προοδευτικό χώρο, ένα σημείο αναφοράς. Η σιγουριά της επιστήμης δεμένη με την επιθυμία της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αλλαγής, της προόδου. Αλλά και η επιστήμη – δεν ξέρω πώς αλλιώς να την πω – η επιστήμη της σιγουριάς. Ήταν σίγουρος για ό,τι έλεγε γιατί δεν τον κινούσε ο κάπως συνηθισμένος σε μας αυθορμητισμός του δίκιου μας, αλλά η βαθύτερη μελέτη της ιστορίας, των αριθμών, των πολιτικών συμπεριφορών, των κοινωνικών ρευμάτων».

Αυτός ήταν και ο λόγος, σύμφωνα με τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία, για τον οποίο ο Ηλ. Νικολακόπουλος «υπήρξε ο μόνος, ίσως, επιστήμονας που «εκτέθηκε» στη σκληρή δημοσιότητα της τηλεόρασης, με τις εκλογικές του προβλέψεις και αναλύσεις, και κέρδισε όχι μόνο την εκτίμηση, αλλά και την αγάπη όλων. Σε όποιο πολιτικό «Θεό» κι αν πίστευαν».

Ο Ηλίας Νικολακόπουλος «μας χάρισε τις γνώσεις, τη νηφαλιότητα, το χαμόγελο που αναζητά την αλήθεια και αμφισβητεί τα δόγματα, τη σεμνή στράτευση, το αναντικατάστατο ήθος. Άνοιξε νέους δρόμους στη σκέψη μας αλλά και στην επιστήμη της εκλογικής κοινωνιολογίας. Έδωσε νέο περιεχόμενο στα Αρχεία Κοινωνικής Ιστορίας ως πρόεδρός τους. Έδεσε το σήμερα με το χθες και την ιστορία με τον πιο παραστατικό τρόπο στις εκπομπές του στο Κόκκινο. Εξασφάλισε, τέλος, την πιο αναμφισβήτητη αμεροληψία και εγκυρότητα στην πρόσφατη εκλογική διαδικασία για την εκλογή προέδρου και Κεντρικής Επιτροπής στο κόμμα μας», τόνισε ο Αλ. Τσίπρας ξεφυλλίζοντας τα φύλλα της ζωής του Ηλ. Νικολακόπουλου.

Και, στη συνέχεια, σε ένα πιο προσωπικό τόνο, συγκινημένος, ο Αλέξης Τσίπρας μοιράσθηκε με τους παριστάμενους την τελευταία σύσκεψη στα γραφεία του ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία: «Αφού μας μίλησες για πρώτη φορά για το πώς έφερες για πρώτη φορά στη χώρα τις δημοσκοπικές έρευνες στις αρχές της δεκαετίας του ’80, κάποια στιγμή πριν ολοκληρωθεί η σύσκεψη, κοίταξες το ρολόι σου και σηκώθηκες να φύγεις βιαστικά. «Φεύγει το καράβι για τη Τζιά;», σε ρωτήσαμε. «Όχι, μιλάει ο Κωνσταντίνος μας απάντησες». «Δε σας χαιρετώ, θα τα ξαναπούμε σύντομα», μας είπες. Ήταν μάλλον επιθυμία σου να μη μας χαιρετήσεις, αλλά να φύγεις βιαστικά, άξαφνα», διαπίστωσε κλείνοντας ο Αλ. Τσίπρας.

Ο επικήδειος του Θοδωρή Λιβάνιου

Ο υφυπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης Θοδωρής Λιβάνιος είχε εργασθεί μαζί με τον Ηλία Νικολακόπουλο. Ως εκ τούτου, και εκείνος σε προσωπικό τόνο, απευθυνόμενος στο δάσκαλο και συνεργάτη του είπε: «δεν μπορώ να πιστέψω ότι στις επόμενες εκλογές δεν θα είμαστε μαζί. Να σε περιμένουμε να έρθεις, αφού ψηφίσεις, να πάρεις τα πρώτα στοιχεία από το exit poll, να μας πεις να μην βιαζόμαστε γιατί είναι πολύ νωρίς ακόμα. Να ζούμε με την αγωνία και το άγχος μέχρι να έρθουν τα πρώτα επίσημα αποτελέσματα και να βεβαιωθούμε ότι όλα πήγαν καλά».

Με την επισήμανση, στη συνέχεια, ότι του οφείλει τα πάντα – εργάσθηκαν μαζί από το 2004 έως το 2019 – ο Θ. Λιβάνιος είπε χαρακτηριστικά: «Ήθελα να γίνω σαν εσένα. Όταν όμως σε γνώρισα κατάλαβα αμέσως ότι κανείς μα κανείς δεν μπορεί να είναι σαν εσένα. Αποτέλεσες τη γέφυρα μεταξύ των μαθηματικών και της πολιτικής επιστήμης. Συνέθεσες δύο φαινομενικά διαφορετικές επιστήμες και άνοιξες το δρόμο σε όλους, όσοι διαλέξαμε όταν ήμασταν μικροί τις θετικές επιστήμες, αλλά, μας γοήτευσαν χάρη και σε σένα, οι εκλογές. Ο τρόπος που ερευνούσες τα δεδομένα και αναζητούσες την αλήθεια ήταν μοναδικός. Όμως ακόμα πιο ξεχωριστός ήταν ο τρόπος που τα ερμήνευες. Και η δουλειά που έκανες στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ήταν πρωτοποριακή».

Επιπλέον, «ξέρω επίσης καλά ότι οι εκλογές ήταν μόνο μια από τις πλευρές του χαρακτήρα σου. Τσαντιζόσουν με όποιον σε έλεγε δημοσκόπο και εκλογολόγο», παρατήρησε ο Θ. Λιβάνιος, που πρόσθεσε: «Χάρισες στην επιστήμη και στην κοινωνία πολλά και υπέροχα βιβλία. Όποιος δεν έχει διαβάσει την «Καχεκτική Δημοκρατία», δεν μπορεί να κατανοήσει όλα όσα συνέβησαν στη χώρα μεταξύ 1946 και 1967. Όποιος δεν έχει διαβάσει την βιογραφία του Ηλία Ηλιού, δεν μπορεί να διανοηθεί πως γίνεται να διηγείσαι τη ζωή ενός πολύ μεγάλου πολιτικού μέσα και από τα προσωπικά βιώματά σου. Έλεγες ότι σε αυτόν τον τόπο λείπουν οι βιογραφίες, αλλά έχουμε γεμίσει αγιογραφίες».

Τελικώς, «οι ιστορικές σου διηγήσεις ήταν σαν παραμύθι. Είτε αφορούν πρόσωπα του εμφυλίου ή του μεσοπολέμου είτε αφορούν ιστορίες των εκλογών. Είτε σε άκουγε κάποιος συζητώντας δια ζώσης στο καφέ στην Πλάκα, είτε σε μια ακαδημαϊκή εκδήλωση, είτε στα αγαπημένα σου ΑΣΚΙ είτε στην κυριακάτική σου ραδιοφωνική σου εκπομπή στο «Κόκκινο». Μέσα από τα βιώματά σου, δημιουργήθηκε αυτός ο υπέροχος άνθρωπος. Μέσα από τον εμφύλιο, τα Ιουλιανά, μέσα από τη δικτατορία, από τα απόνερα του γαλλικού Μάη του 1968, από την μεταπολίτευση και τη σταθεροποίηση της δημοκρατίας. Ένας βαθιά προοδευτικός και δημοκρατικός άνθρωπος», συμπέρανε ο Θοδωρής Λιβάνιος.

Ο οποίος συνέχισε με την επισήμανση, «η ζωή σου είναι παράδειγμα σε όλους μας. Και πρέπει να είναι οδηγός για να μην ξανακάνουμε τα λάθη του παρελθόντος. Να γυρίσουμε την πλάτη στους διχασμούς και στις εμφύλιες διαμάχες, στις εξορίες και στα παιζομαζώματα, στις μαύρες σελίδες της Ελλάδας. Όμως για να μην ξαναγίνει αυτό, για να μην ξαναπολεμήσει αδερφός τον αδερφό, έλεγες ότι πρέπει να μάθουμε την ιστορία μας. Εμείς που ζούμε σε αυτήν εδώ τη μικρή αλλά όμορφη γωνιά του κόσμου μπορούμε να διαφωνούμε. Μπορούμε να διαφωνούμε στο μέσο αλλά όχι στο σκοπό. Αυτός είναι κοινός».

Εν κατακλείδι, «πάντα ήσουν δίπλα σε όλους μας. Πάντα με την γλυκύτητά σου, με την καλοσύνη σου, με την ατέλειωτη υπομονή σου μας άκουγες. Και πάντα είχες ένα μοναδικό τρόπο να αποδομήσεις, σφάζοντας με το βαμβάκι, όσα δεν σου φαίνονταν σωστά. Με το χαμόγελό σου. Δεν μπορώ να σου πω αντίο», είπε κλείνοντας ο υφυπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης.

Είχε προηγηθεί ο επικήδειος του, και μαθητή του, διδάκτορα Πολιτικής Επιστήμης, Παναγιώτη Κουστένη. Στην αρχή, η είδηση της απώλειας τού φάνηκε κάτι σαν στατιστικό λάθος, όπως είπε, και μίλησε για τη σχολή που δημιούργησε και αφήνει πίσω του. Στη δύσκολη ώρα εκτίμησης του εκλογικού αποτελέσματος, ο Ηλίας Νικολακόπουλος συνιστούσε ότι, εκτός από τους αριθμούς, υπάρχει και η πολιτική λογική. Εν τέλει, «οι εκλογικές βραδιές δεν θα είναι ίδιες πια…», συμπέρανε.

Ο επικήδειος του Κωνσταντίνου Τσουκαλά

O πανεπιστημιακός και κοινωνιολόγος Κωνσταντίνος Τσουκαλάς περιέγραψε το φίλο του, Ηλία, με την ήρεμη σταθερότητα, το ακατάβλητο ήθος, τη στερεότητα των στοχασμών που τον διέκριναν. Όπως και το πλατύ χαμόγελό του, ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές.

«Ηλία, φιλέ μου, αδελφέ μου Μου είναι δύσκολο να καταλάβω τι συμβαίνει
Να σε αποχαιρετώ τώρα, εγώ, ο τόσα χρόνια μεγαλύτερος

Να αποχωρίζομαι εγώ εσένα, ένα κομμάτι του εαυτού μου, εσένα που για μισό σχεδόν αιώνα υπήρξε αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας μου, της δραστηριότητας μου, της καθημερινής μου ύπαρξης ….

Με ξεγέλασες! Η ήρεμη σταθερότητα σου, η σπάνια ηθική σου συνέπεια,
το ακατάβλητο ήθος σου, η στερεότητα των στοχασμών σου,
η ανυποχώρητη αλλά πάντα χαμηλότοκη μαχητικότητα σου,
η συνεχής διαθεσιμότητα σου να προσφέρεις περισσότερα από όσα σου ζητούνταν, μας έκανες όλους να πιστεύουμε πως πάντα θα ήσουν εκεί.

Σταθερός, ακλόνητος
Να αίρεις τις αντιφάσεις χωρίς να τις συγκαλύπτεις. Να αναγνωρίζεις τα συνεχώς εντεινόμενα διλλήματα και αδιέξοδα χωρίς να κάμπτεσαι από αυτά.

Να διεισδύεις στις ρωγμές του κόσμου και της αριστεράς.
Κατά Να χαμογελάς. Να χαμογελάς.

Αυτό το χαμόγελό σου!

Πώς να μην σκέπτομαι τώρα ότι το ίδιο αυτό και τόσο δικό σου χαμόγελο έκρυβε μια βαθειά μελαγχολία από την όποια ήθελες ίσως να προφυλάξεις τους άλλους, να προφυλάξεις τη σκέψη των αλλων από τις δίκες σου αμφιβολίες . Και το ίδιο συνέβαινε όταν χάριζες απλόχερα μαθήματα ανθεκτικότητας, ψυχραιμίας, ήθους και απαράμιλλης ευφυΐας.

Έτσι δίχως να χάσεις το μειδίαμα σου μόλις το περασμένο Σαββατοκύριακο στην Αίγινα μοιράστηκες μαζί μου ανείπωτες ομολογίες. Στο βάθος, ίσως, έκρυβες μια μοναξιά με βαθιές ρίζες, ατομικές και πολιτικές. Μοιραία, η προσωπική σου διαδρομή σφραγίστηκε ανεξίτηλα από τις οικογενειακές καταβολές σου.

Διδάχτηκες από πολύ μικρός πως μπροστά στα μεγάλα υπαρξιακά και κοσμοθεωρητικά διλλήματα, είμαστε πάντα μόνοι. Σκέφτομαι λοιπόν πως στο μέτρο που η «αξία» ενός ανθρώπου μετριέται στο βάθος από το πόσο και πως μπορεί να αντέξει τη μοναξιά του, ήσουν ο πιο άξιος άνθρωπος που έχω ποτέ συναντήσει. Έτσι, δεν χωρεί στο μυαλό μου πως γίνεται εσύ να φεύγεις κι εμείς να μένουμε εδώ χωρίς τη μεγάλη παρηγοριά της παρουσίας σου.

Έβρισκες πάντα τους δικούς σου τρόπους να ζωογονείς τα πολύπαθα οράματα για έναν κόσμο που δεν υπάρχει ακόμα. Έναν κόσμο άγνωστο που όμως, σίγουρα,κάποτε θα υπάρξει. Έναν κόσμο που μπορούμε ακόμα να τον περιμένουμε μαζί!

Έτσι, αγαπημένε μου Ηλία, αδελφέ και φίλε Δεν σε αποχαιρετώ.
Σε χαιρετώ. Σκέφτομαι πως να πεθαίνεις είναι να φεύγεις, μόνο για λίγο
και έπειτα, να ξαναγυρνάς

Καλή αντάμωση λοιπόν κάπου άλλου!»

Από την πλευρά του, ο Κώστας Καρπόζηλος, διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας – ο εκλιπών ήταν ο πρόεδρος των ΑΣΚΙ – μίλησε για τον ιστορικό Νικολακόπουλο. Με τη ριζοσπαστική ματιά του ανανέωσε, μαζί και άλλοι, έναν κόσμο που έδειχνε ότι δεν μπορούσε να ανανεωθεί. Κατέγραψε την «καχεκτική δημοκρατία» – ο όρος από το ομώνυμο βιβλίο του Ηλ. Νικολακόπουλου -, δηλαδή τη μετεμφυλιακή δημοκρατία. Αν είναι να κρατήσουμε ένα στοιχείο από εκείνον, ας είναι το ασυμβίβαστο του χαρακτήρα του, πρότεινε κλείνοντας.

Ακολούθως, ο ομ. Καθηγητής Ψυχιατρικής Δημήτρης Πλουμπίδης μίλησε για τον παιδικό του φίλο, για την ελευθερία που κληρονόμησαν από τους γονείς τους, για την προσωπική, οικογενειακή σχέση που ανέπτυξαν σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Ενώ περιέγραψε την ικανότητα του Ηλ. Νικολακόπουλου να «διαβάζει» τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. «Μοιράστηκε μαζί μου τις τεράστιες γνώσεις του και την εξαιρετική μνήμη του στην έρευνα μου για ανθρώπους, με πρώτο τον Νίκο Πλουμπίδη» (σ.σ. πατέρα του Δ. Πλουμπίδη).

Παρευρέθησαν, μεταξύ άλλων, ο τ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος, ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη Τάκης Θεοδωρικάκος, ο αντιπρόεδρος της Βουλής Δημήτρης Βίτσας, ο τ. πρόεδρος του Κοινοβουλίου Νίκος Βούτσης κ.α.

Στεφάνια απέστειλαν, μεταξύ άλλων, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ – ΚΙΝΑΛ Νίκος Ανδρουλάκης, το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ, το Ipsos – Opinion, η εφημερίδα «Αυγή» και ο ραδιοφωνικός σταθμός «Στο Κόκκινο» του οποίου ήταν συνεργάτης, οι εκδόσεις «Θεμέλιο», το Ινστιτούτο Πουλαντζά.