Πριν από πενήντα χρόνια…

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει πριν από μισόν ακριβώς αιώνα, στις 4 Ιουλίου 1972, είχε δημοσιευτεί ένα κείμενο του ακαδημαϊκού Ηλία Βενέζη, μια επιφυλλίδα ιστορικού περιεχομένου.

Το εν λόγω άρθρο αναφερόταν σε ένα ιστορικό γεγονός μείζονος σημασίας για το νεότερο ελληνισμό, τη Μικρασιατική Καταστροφή, που είχε λάβει ως γνωστόν χώρα το 1922, δηλαδή μισόν αιώνα νωρίτερα από τη στιγμή που έγραφε ο Βενέζης.

Περί πεντηκονταετιών ο λόγος λοιπόν: η πρώτη (1922-1972) εξ ολοκλήρου εντός του προηγούμενου αιώνα, η δεύτερη (1972-2022) απλωμένη κατά το ήμισυ σχεδόν και στον τρέχοντα αιώνα.

Τόσο μακριά μας πια, αλλά και ταυτόχρονα τόσο κοντά μας, το 1972, το 1922.

Ο λόγος του Βενέζη, λόγος διδακτικός, συγκινητικός, μεστός νοημάτων.

Με απόλυτη αίσθηση του μακρού χρόνου, του ιστορικού βάθους και της ιστορικής πραγματικότητας.

Ο θρίαμβος, η καταστροφή, η αναγκαία κάθαρση στο εθνικό δράμα.

Τα δεινά της κοινής μοίρας, ο πόνος και η οδύνη, το αβάσταχτο πένθος.

Το πνεύμα των αλυτρώτων, η αδούλωτη ψυχή, η εθνική μας συνέχεια.

Ο ελληνισμός –της Ανατολής και όχι μόνο– ανά τους αιώνες.

Έγραφε ο Βενέζης πριν από πενήντα χρόνια:

Εξήντα χρόνια εφέτος απ’ τους βαλκανικούς πολέμους του 1912. Πενήντα χρόνια απ’ τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Με την απόσταση του χρόνου μάς φαίνεται απίστευτο το πώς τόσο πολλά, τόσο αντιφατικά, τόσο κορυφαία μπόρεσαν να συντελεσθούν σε τόσο λίγον καιρό: σε δέκα χρόνια, 1912-1922. Είναι μια κορύφωση και μια κάθαρση που έχει την εσωτερική αναγκαιότητα του αρχαίου δράματος. Η μόνη διαφορά είναι τούτη: τα τραγικά πρόσωπα στους μύθους και στην Τέχνη αντιμετριούνται με τη μοίρα και, συνήθως, συντρίβονται. Με τους πατέρες μας του 1912-1922 έγινε και τούτο δύσκολο: άνθεξαν τη δοκιμασία του θριάμβου και της καταστροφής, μπόρεσαν να την υπερνικήσουν. Ένας λόγος που ο σεβασμός μας στη μνήμη τους γίνεται βαθύτερος είναι και αυτός.

Με όλη τη σεμνότητα, με όλη την αυστηρότητα που επιβάλλει το γεγονός, αναμετρούμε το πώς έφτασε, πριν από πενήντα χρόνια, σ’ αυτήν εδώ την τυραννισμένη, την καταπικραμένη, φτωχή πατρίδα, γυμνός, κυνηγημένος, πεινασμένος ο ελληνισμός της Ανατολής. Ένα εκατομμύριο πεντακόσιες χιλιάδες ψυχές. Και το πώς εστάθη, πώς ορθοπόδησε, δουλεύοντας την πικρή γη, ξεχερσώνοντας αγριόβουνα, αποξεραίνοντας βαλτόνερα, μπαίνοντας μέσα στον κορμό της ζωής της χώρας, στη βιομηχανία, στο εμπόριο, στην επιχείρηση, στις τέχνες – παντού. Παντού προχωρώντας στις πρώτες θέσεις, αλλοιώνοντας τον ρυθμό της εργασίας, της παραγωγής, κινώντας την άμιλλα, βάζοντας νέο πνεύμα στις συναλλαγές και στις σχέσεις των ανθρώπων.

Ενώ ακόμα οι φλόγες της πυρπολημένης Μικρασίας έλαμπαν, ενώ οι χιλιάδες των εγκαταλελειμμένων νεκρών και των ομήρων έκαναν το πένθος αβάσταχτο, το δυστυχισμένο τούτο Κράτος έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να στηρίξη το κύμα των κυνηγημένων ανθρώπων, να το στεγάση και να το θρέψη, να μην το σπρώξη στην απελπισία.

Αλλά ό,τι κυρίως τούς στήριξε αυτούς τους κυνηγημένους, που έμελλαν να είναι το πρώτο στην ιστορία πείραμα ανταλλαγής πληθυσμών, ήταν ο ίδιος ο εαυτός τους, το πνεύμα που έφερναν μέσα τους. Τι ήταν αυτό το πνεύμα; Συνοψίζεται σε μια λέξη κατ’ εξοχήν ελληνική: το πνεύμα του αλυτρώτου. Είναι μια μυστική περιοχή της ψυχής που τη θέρμαινε η παράδοση της Ορθοδοξίας και της ελληνικής εύκλειας, μεταφερμένη σε μορφή παραμυθιού και θρύλου και θαύματος, από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά, απ’ τους απλοϊκούς πατέρες μας και τις μητέρες μας, απ’ τους δασκάλους και τους ιερείς, μέσα στους αιώνες των κατατρεγμένων απ’ την Άλωση κι’ εδώ. Όλα έτειναν στο να θυμίζουν πως είμαστε η συνέχεια, πως οφείλουμε να κρατήσουμε τη συνέχεια για να λυτρωθούμε.

Αυτό κάποτε τραβούσε πολύ σε προεκτάσεις απρόβλεπτες. Αλλά ήταν ωραίο, γιατί ερχόταν από αγνότητα.

Στην περιώνυμη Ακαδημία της πατρίδας μου, την Ακαδημία των Κυδωνιών του Καΐρη και του Βενιαμίν, ο περιηγητής Didot βρήκε, πριν από το 1821, να διδάσκουν από σκηνής την «Εκάβη» του Ευριπίδη και τους «Πέρσες» του Αισχύλου στο αρχαίο κείμενο. Με κλειστά τα παράθυρα, για να μη βλέπουν οι Τούρκοι πως οι μαθητές-ηθοποιοί βαστάνε όπλα και νομίσουν πως ετοιμάζεται επανάσταση. Και είχαν ψηφίσει και ένα νόμο οι σπουδαστές της Ακαδημίας των Κυδωνιών: να μιλάνε συναμεταξύ τους στην αρχαία ελληνική: «Επιμελείσθε έκαστον ελληνιστί όσον οίον τε συνδιαλέγεσθαι. Ος αν μη εθέλη τούτο, σελίδα ομηρικήν, ενώπιον ημών ιστάμενος, απαγγέλλειν αποτισάτω τίμημα!»

Θυμάμαι ακόμα στην πατρίδα μας τον γέρο-πατέρα μου να μας μαζεύη τις νύχτες, γύρω του, τα παιδιά του, και να μας λέη ιστορίες του ελληνικού παρελθόντος, όπου όλα ήταν αποπνευματωμένα, χωρίς σκιά. Όλοι οι ήρωες ήταν αρχάγγελοι, προχριστιανικοί και μεταχριστιανικοί και των καιρών της Αλώσεως, όλοι ίδιοι, με φωτοστέφανο, και με σπαθί, και με ρομφαία, και με το λόγο που ήταν ρομφαία.

Αυτό ήταν η ψυχή. Έφερνε καρτερία και πίστη και ελπίδα και διάθεση αγωνιστική. Αναμετρήστε τον χώρο, απ’ τον Πόντο και τα βουνά του Ταύρου και τα φαράγγια της Καππαδοκίας, ίσαμε τα παράλια της Ιωνίας, τον χώρο που ήταν η καρδιά της νέας τότε ασιατικής αυτοκρατορίας. Και μέσα εκεί να ζη, να αντιστέκεται αυτή η ψυχή. Είναι σχεδόν θαύμα το πώς επέζησε κάτω απ’ την τρομερή πίεση μια χριστιανοσύνη 1.500.000 ανθρώπων, αυτών που καταφύγανε στην Ελλάδα στο 1922. Έπρεπε να είμαστε πάντα καλύτεροι απ’ τους κυριάρχους μας, πιο ζωντανοί, οι κεραίες πιο ευαίσθητες, η γνώση αυθεντική – για να μην αφομοιωθούμε και να μη συνθηκολογήσουμε. Αυτή η ψυχή ήταν και το ουσιώδες που φέραμε, μαζί με τους αγίους μας και με τους μπόγους τα ρούχα που μας άφησαν να πάρουμε, όταν εγκαταλείπαμε τη Μικρασία. Και αυτό μάς έσωσε και εδώ. Ήταν η μυστική πηγή μας, που μας βοήθησε να μη χαθούμε μες στη συμφορά.

[…]