Ιωάννης Γρυπάρης: Βίος ασκητικός

Όπως έζησε ήρεμα και ασκητικά ανάμεσα στα νεοελληνικά γράμματα ο Ιωάννης Γρυπάρης, έτσι και απέθανε μακρυά από τον θόρυβο, εκεί στην Καλλιθέα, και ετάφη μυστικά από τους δικούς του, λες και είχε ποθήση να μη ταράξη και να μη κινητοποιήση την στρατιά των θαυμαστών του. Τα περίφημα τραγούδια του, συγκεντρωμένα στο μοναδικό βιβλίο «Σκαραβαίοι και Τερρακότες», έφεραν ένα νέο συναρπαστικό λυρικό τόνο και μια νέα βαθειά συγκίνησι στην νεοελληνική ποίησι. Και ακόμα επλούτισαν την δημοτική γλώσσα με λέξεις υποδειγματικές σε νόημα και αρμονία. Ο Ιωάννης Γρυπάρης υπήρξε ο τύπος του αρχαϊκού ανθρώπου σε αξιοπρέπεια, σε ήθος, σε εμφάνισι, σε πνευματική και καλλιτεχνική αντίληψι, στην όλη διδασκαλία του τόσο στον εκπαιδευτικό κύκλο όσο και στη δημοσία ζωή του. Ένα από τα τραγούδια του, ο «Θάνατος», χαρακτηρίζει την ψυχή του και το αίσθημα που θ’ αντιμετώπιζε την μοιραία ώρα.

Καλώς ναρθή σαν έρθ’ η στερνή ώρα
τα μάτια μου για πάντα να μου κλείσει,
κι’ όποτε νάναι, ή τώρα ή και ν’ αργήσει,
φθάνει να μην ερθή σαν άγρια μπόρα.
Άνοιξη βέβαια νάναι, σαν και τώρα,
κι’ ακόμα μια γλυκιά γλυκούλα δύση
κι’ έτσι να πάρει μια αύρα να φυσήσει
και να πέσει η ψυχούλα η λευκοφόρα
σαν άνθι της μηλιάς· κι’ όπου το βγάλει
η αγνή νεροσυρμή που ρέει αγάλι
σε δεντρόκηπους μέσα και βραγιές
κι’ όπου το πάει κι’ όπου στερνά μείνει
απ’ τις παλιές μονάχα τις φωνές
ν’ ακούει το χαίρε που θα κλαίει η Κρήνη.

Προφητικά είχε ποθήση την άνοιξι και τ’ ανοιξιάτικα λουλούδια τον σκέπασαν εδώ στο χώμα της Αττικής. Το εκλεκτό πνεύμα του Γρυπάρη θα το αναζητάμε όχι μονάχα στη νεοελληνική ποίησι, αλλά και στο θέατρο. Μας έδωσε μεταφρασμένα με την αδρή δημοτική γλώσσα τα κείμενα των τραγωδιών του Αισχύλου όπως και του Σοφοκλέους. Πρώτα-πρώτα ο «Προμηθεύς Δεσμώτης», που παρεστάθη στις Δελφικές γιορτές με την ιστορική πρωτοβουλία και χρηματική θυσία του ζεύγους Σικελιανού. Ο νεοελληνικός κόσμος απήλαυσε την δημοτική γλώσσα και το νόημα του αρχαίου τραγικού ποιητή έγινε κοινό πνευματικό αγαθό. Έπειτα εδόθη ο «Αγαμέμνων» με την έναρξι των παραστάσεων του Εθνικού Θεάτρου. Και μετέπειτα οι «Πέρσαι», η «Ηλέκτρα» και η «Αντιγόνη» κάτω από την ιερή Ακρόπολι, στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού. Ο Ιωάννης Γρυπάρης με τις μεταφράσεις του ανεβίωσε στο νεώτερο θέατρο την αρχαία τραγωδία και ανύψωσε το ελληνικό πνεύμα ευρύτερα, γιατί ο λόγος αντήχησε όχι μονάχα στην Ακρόπολι και στην Επίδαυρο, αλλά και σε μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα του εξωτερικού. Έτσι η συμβολή του Γρυπάρη στην πρόοδο του κλασσικού θεάτρου υπήρξε πολύ μεγάλη και κατέλαβε θέσι ιστορική.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 18.3.1942, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κατά το 1931, με την ευκαιρία της ιδρύσεως του Εθνικού Θεάτρου από την κυβέρνησι του αειμνήστου Ελευθερίου Βενιζέλου, δύο εξαιρετικοί άνθρωποι των γραμμάτων συναντήθηκαν και έδωσαν τα χέρια σε μια ειλικρινή και εγκάρδια συνεργασία. Ο Ιωάννης Γρυπάρης και ο Φώτος Πολίτης. Και οι δύο, ποτισμένοι και γαλουχημένοι με το κλασσικό πνεύμα, εχάραξαν αποφασιστικά τον δρόμο της πορείας του καλλιτεχνικού κόσμου που εκλήθη να υπηρετήση στο ναό της τέχνης. Ο Φώτος Πολίτης, όταν ετέθη το πρόβλημα της εκλογής του έργου για την έναρξι, απήντησε αδίστακτα: «Θ’ αρχίσω με τον Αισχύλο, έστω και αν η παράστασις δεν είνε ικανοποιητική στο σύνολό της».

Ο καλλιτέχνης εκείνος επίστευε πολύ στο ιδανικό της τέχνης και δεν ετρόμαζε μπροστά στις ευθύνες. Και το κείμενον της τραγωδίας του Αισχύλου παρεδόθη στο ναό της τέχνης από τον Ιωάννη Γρυπάρη, γιατί είχε κάμη «βίωσι» την γνωριμία του με τους Έλληνας τραγικούς, είχε πραγματοποιήση έναν από τους ποιητικούς σκοπούς της ασκητικής ζωής του. Η εθνική σκηνή εθεμελιώθη πνευματικά και καλλιτεχνικά με πρώτο διευθυντή της τον Ιωάννη Γρυπάρη και πρώτο σκηνοθέτη της τον Φώτο Πολίτη. Πόσο σοφή υπήρξε η εκλογή των από την κυβέρνησι του Ελευθερίου Βενιζέλου και τον τότε υπουργό της Παιδείας κ. Γ. Παπανδρέου το απέδειξαν τα μετέπειτα χρόνια. Από τους δύο αυτούς πνευματικούς εργάτας εδημιουργήθη η καλλιτεχνική παράδοσις και το επιβλητικό ασάλευτο κύρος. Και η παράδοσις και το επιβλητικό κύρος έσωσαν το Εθνικό Θέατρο από τις τρικυμίες, τις αναταραχές και τους αυταρχισμούς που επηκολούθησαν αργότερα. Τα πρώτα συμβόλαια των ηθοποιών της εθνικής σκηνής τα υπέγραψε ο τότε πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου κ. Νικόλαος Λάσκαρης. Μετά την υπογραφή των συμβολαίων, 16 Νοεμβρίου 1931, ο διευθυντής των Ιωάννης Γρυπάρης προσεφώνησε τους ηθοποιούς και ο λόγος του έχει δημοσιευθή στα «Θεατρικά Χρονικά» του αυτού έτους. Δεν ανέφερε μονάχα τους γραπτούς νόμους για τα καθήκοντά των, αλλά και τους άγραφους, όπως στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλέους. Και μεταξύ άλλων είπε: «Υπεράνω όμως αυτής της γραπτής νομοθεσίας υπάρχει ο άγραφος νόμος, που ο ιδικός μας ο Θεός, ο Θεός της τέχνης, τον έχει χαράξη με πύρινα γράμματα μέσα στην ψυχή των πιστών του. Αυτόν τον άγραφο νόμο, την πίστι, την αφοσίωσι και τον φανατισμό για τα ανώτερα ιδανικά της σκηνικής τέχνης, έχομε την βεβαιότητα ότι εξεχωρίσαμε μέσα στην ψυχή όλων σας». Και κατέληγε: «Είνε αυτονόητο πως μόνον όταν επικρατήση πέρα και πέρα η ιδέα του συνόλου και η αγόγγυστη υποταγή σ’ αυτή κάθε υπερτροφικού ατομισμού, τότε μόνο μπορεί να θεωρηθή εξησφαλισμένη η επιτυχία μιας κοινής προσπαθείας, όπως είνε η δική μας».

Ως διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου ο Ιωάννης Γρυπάρης υπήρξε αμερόληπτος και αντικειμενικός προς όλους, δίκαιος απέναντι των δικαίων και αυστηρός απέναντι εκείνων που δεν εξετέλουν τα καθήκοντά των, διεχειρίσθη δε όλα τα καλλιτεχνικά και οικονομικά ζητήματα με την ιδεώδη εντιμότητά του και ετίμησε την θέσιν του με την αξιοπρέπειαν η οποία τον διέκρινε εις όλην την ζωήν του. Η υπηρεσία του Γρυπάρη εις την διεύθυνσιν του Εθνικού Θεάτρου, η τόσον σοβαρά, γόνιμος και αποτελεσματική, απηλλαγμένη καταχρήσεων ηθικών και υλικών, είνε ένας ακόμη φωτεινός σταθμός της ζωής του εις τα δημόσια πράγματα. Και επίκαιρα ενθυμούμεθα τους λόγους του κατά το 1931 για τον κίνδυνο του «υπερτροφικού ατομισμού», που αργότερα, όχι επί των ημερών της διευθύνσεώς του, εξεδηλώθη με την οξύτερη μορφή. Και σήμερα οι λόγοι του αυτοί έχουν μια ιδιαίτερη σημασία, αλλά και κατηγορία, για την νεοελληνική θεατρική τακτική, γιατί η συνείδησις, πολλών ή ολίγων, ρυθμίζεται πρώτιστα από τον αριθμό των χιλιοδράχμων ή την επιδίωξι για μια εγωιστική και υπέρμετρη αυτοκυριαρχία προς ζημίαν, δυστυχώς, του καλλιτεχνικού συνόλου.

*Άρθρο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Μιχαήλ Ροδά, που είχε δημοσιευτεί στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Ελεύθερον Βήμα» στις 18 Μαρτίου 1942 και έφερε τον τίτλο «Ο Γρυπάρης στο θέατρο».

Ο Ιωάννης Γρυπάρης, γεννημένος στη Σίφνο στις 17 Ιουλίου 1870 (σύμφωνα με την επικρατέστερη από τις ημερομηνίες γεννήσεώς του που αναφέρονται στις σχετικές πηγές), είχε αποβιώσει μία εβδομάδα νωρίτερα από τη δημοσίευση του ανωτέρω άρθρου, στις 11 Μαρτίου 1942.

Ο Γρυπάρης, σημαντική προσωπικότητα των νεοελληνικών γραμμάτων, υπήρξε ποιητής, φιλόλογος και ακάματος μεταφραστής έργων της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς αλλά και ξένου ρεπερτορίου.

Αποφοίτησε από τη Μεγάλη του Γένους Σχολή της Κωνσταντινούπολης και σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Εργάστηκε ως καθηγητής Μέσης Εκπαίδευσης, ενώ διετέλεσε υψηλόβαθμο στέλεχος του υπουργείου Παιδείας και διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου.

Το μοναδικό ποιητικό έργο του Γρυπάρη υπήρξε η γραμμένη στη δημοτική συλλογή του «Σκαραβαίοι και Τερρακότες» (τιμήθηκε γι’ αυτή με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών), ενώ το πεζό έργο του συνίστατο από χρονογραφήματα, κριτικά σημειώματα, άρθρα και κυρίως μεταφράσεις.