Η αποδόμηση ενός γκουρού

Στον δημοσιογράφο απάντησε: «Σε εκατό χρόνια είναι πιθανό οι άνθρωποι να έχουν εξαφανιστεί και είναι δύσκολο να προβλέψουμε τι συναισθηματική ή πνευματική ζωή θα έχουν τα σάιμποργκ που θα έχουν πάρει τη θέση τους». Στον φοιτητή απάντησε: «Να κοιτάξεις να έχεις όσο μπορείς μεγαλύτερη ποικιλία στα ενδιαφέροντά σου γιατί το 2040 η αγορά εργασίας θα είναι πολύ άστατη». Στο μέλος του κοινού απάντησε: «Πρέπει να θέλουμε να θέλουμε να γνωρίζουμε την αλήθεια». Στον συντονιστή απάντησε: «Κάνω διαλογισμό Βιπάσανα για να βλέπω πιο καθαρά την πραγματικότητα». Κι αφού το σκέφτηκε λίγο, πρόσθεσε: «Αν δεν μπορώ να παρατηρήσω την πραγματικότητα της αναπνοής μου για 10 δευτερόλεπτα, πώς μπορώ να ελπίζω να παρατηρώ την πραγματικότητα του γεωπολιτικού συστήματος;».

Κυρίες και κύριοι, ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ο γκουρού του 21ου αιώνα. Το βιβλίο του «Sapiens», που πρωτοκυκλοφόρησε το 2014, έχει μεταφραστεί σε πάνω από 65 γλώσσες και έχει πουλήσει πάνω από 20 εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο. Αλλα είκοσι εκατομμύρια έχουν πουλήσει τα δύο επόμενα βιβλία του, το «Homo Deus: Μια Σύντομη Ιστορία του Αύριο» (2017) και το «21 Μαθήματα για τον 21ο Αιώνα» (2018). Οι ιστορίες που διηγείται είναι γοητευτικές, οι απαντήσεις που δίνει στα ερωτήματα για τη ζωή και τον θάνατο είναι πειστικές. Μένει ένα ερώτημα: τα στοιχεία που δίνει είναι ακριβή; Στηρίζονται κάπου; Κι αν όχι, έχει καμιά σημασία;

Ενας παλιός του καθηγητής στην Οξφόρδη, ο Στιβ Γκαν, είπε πριν από μερικά χρόνια ότι ο Γιουβάλ Χαράρι έχει καταφέρει με κάποιον τρόπο να αποφύγει τη διαδικασία της επαλήθευσης και να αφοπλίσει τους επικριτές του με το επιχείρημα ότι τα ερωτήματα που καλείται να απαντήσει είναι τόσο γενικά, ώστε κανείς δεν μπορεί να πει ότι «αυτό δεν είναι έτσι». Και ξαφνικά, εν μέσω του γενικού θαυμασμού, μια εξελικτική βιολόγος και νευροεπιστήμων αναφωνεί: ο βασιλιάς είναι γυμνός! Ο Γιουβάλ Χαράρι είναι ένας «λαϊκιστής της επιστήμης»!

Ας πάρουμε την άποψη που διατυπώνει στο «Sapiens» ότι η απότομη εκτίναξη του ανθρώπου στην κορυφή της διατροφικής αλυσίδας τον γέμισε άγχος και τον έκανε σκληρό και επικίνδυνο καθώς, αντίθετα με άλλα αρπακτικά που έχουν αποκτήσει αυτοπεποίθηση χάρις σε εκατομμύρια χρόνια κυριαρχίας, εκείνος ήταν μέχρι πρόσφατα το ασθενέστερο ον της σαβάνας. Το σχήμα αυτό θυμίζει Lion King, γράφει η Νταρσάνα Ναραγιανάν στο τελευταίο τεύχος του Current Affairs, και είναι εντελώς αυθαίρετο. Πού ακούστηκε τα λιοντάρια να έχουν αυτοπεποίθηση; Από πού προκύπτει ότι το άγχος κάνει τον άνθρωπο σκληρό; Οσο για τη συσχέτιση που κάνει ο Χαράρι ανάμεσα σε αυτή τη διαδικασία και τους πολέμους ή την κλιματική αλλαγή, ποιος μας λέει ότι αν η μετακίνηση στην κορυφή της διατροφικής αλυσίδας γινόταν με πιο αργούς ρυθμούς θα είχαμε καλύτερα αποτελέσματα;

‘Η ας πάρουμε τον ισχυρισμό του ότι πολλά ζώα, περιλαμβανομένων των πιθήκων και των μαϊμούδων, έχουν φωνητικές γλώσσες. Είναι αλήθεια ότι τα μωρά των μαϊμούδων μαθαίνουν με τη βοήθεια των γονιών τους να «μιλούν» με τον ίδιο τρόπο που μαθαίνουν και τα μωρά των ανθρώπων. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι έχουν μια «γλώσσα», ένα σύστημα δηλαδή όπου σύμβολα (λέξεις, φράσεις, εικόνες κ.λπ.) παραπέμπουν σε ανθρώπους, μέρη, γεγονότα και σχέσεις. Γλωσσολόγοι όπως ο Νόαμ Τσόμσκι και ο Στίβεν Πίνκερ συμφωνούν με ειδικούς για την επικοινωνία των πρωτευόντων θηλαστικών όπως ο Μάικλ Τομασέλο και ο Ασίφ Γκαζανφάρ ότι η γλώσσα συναντάται αποκλειστικά στους ανθρώπους.

Τα λάθη του Χαράρι, συνεχίζει η Ναραγιανάν, δεν αφορούν μόνο το ζωικό βασίλειο. Η χρησιμοποίηση του παραδείγματος της φυλής Ουαορανί στον Ισημερινό για να μας πείσει ότι η υποχώρηση της βίας οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη του κράτους δεν πείθει: ο νόμος του Ισημερινού δεν εφαρμόζεται στα δάση, οι Ουαορανί δεν έχουν αστυνομία ή φυλακές κι όμως τον τελευταίο μισό αιώνα ζουν σε σχετική ειρήνη.

Ο «γκουρού» πέφτει έξω όμως και στις προβλέψεις του. «Οι μεγάλες επιδημίες», γράφει στο «Homo Deus», «θα συνεχίσουν να θέτουν σε κίνδυνο το ανθρώπινο είδος μόνο αν το ίδιο το ανθρώπινο είδος τις δημιουργεί στο όνομα κάποιας αδίστακτης ιδεολογίας. Η εποχή που το ανθρώπινο είδος στεκόταν αβοήθητο μπροστά στις φυσικές επιδημίες έχει πιθανότατα τελειώσει – και μπορεί να τη νοσταλγήσουμε». Υστερα από μερικά εκατομμύρια θανάτους εξαιτίας ενός ιού που, ανεξαρτήτως της προέλευσής του, σίγουρα δεν δημιουργήθηκε «στο όνομα κάποιας αδίστακτης ιδεολογίας», θα πρέπει μάλλον να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι ο Χαράρι δεν κατέχει πολύ καλά την επιστήμη.

Και τώρα; Να επιδοθούμε στο γνωστό σπορ του χωρισμού σε δύο στρατόπεδα όπου οι μεν θα υμνούν και οι δε θα λιθοβολούν; Καλύτερα όχι. Καλύτερα να συνειδητοποιήσουμε ότι η ζωή είναι πολύπλοκη και ότι οι γκουρού μπορεί να μας παρηγορούν, αλλά δεν μας λύνουν και τα προβλήματα.

Ασταμάτητος

Γεννημένος στο Ισραήλ, πήρε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 2002 και σήμερα διδάσκει στο Τμήμα Ιστορίας του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ. Το 2018 και το 2020 μίλησε στο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός για – τι άλλο; – το μέλλον της ανθρωπότητας, το 2019 ίδρυσε μαζί με τον σύζυγό του την εταιρεία Sapienship με στόχο – τι άλλο; – την εξέταση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει σήμερα ο κόσμος, ενώ τον Οκτώβριο του 2020 είχε και μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον Κυριάκο Μητσοτάκη για τη Νέα (Αντι)Κανονικότητα στο πλαίσιο του Athens Democracy Forum. Αν αρχικά ειδικευόταν στην παγκόσμια, μεσαιωνική και στρατιωτική ιστορία, σήμερα τον απασχολούν περισσότερο ζητήματα όπως η σχέση της ιστορίας και της βιολογίας, οι διαφορές μεταξύ του Homo sapiens και των άλλων ζώων και η κατεύθυνση της ιστορίας. Το φθινόπωρο θα δημοσιευτεί ένα βιβλίο του για παιδιά με τίτλο «Unstoppable Us».