Οι άγνωστες «φεμινίστριες» του Μεσαίωνα

Στη ροή της Ιστορίας υπήρξαν εξαιρετικές γυναίκες οι οποίες κατείχαν θέσεις εξουσίας. Εκτός από ελάχιστες εκλεκτές εξαιρέσεις, η ιστοριογραφία δεν έχει φωτίσει εκτενώς τον ρόλο τους. Η διαπίστωση αφορά ιδιαίτερα τις μεσαιωνικές σπουδές, καθώς η συγκεκριμένη περίοδος θεωρείται ως η αιμοσταγής εποχή των Βίκινγκς, των αγίων και των βασιλιάδων. Μια πατριαρχική κοινωνία που καταπίεζε και κρατούσε αποκλεισμένες τις γυναίκες. Ωστόσο μια βαθύτερη έρευνα προς την αλήθεια των πηγών, αντλώντας στοιχεία από όλα τα επιστημονικά πεδία, οδηγεί σε άλλες εκτιμήσεις για την περίοδο των Σκοτεινών Χρόνων.

Η ιστορικός και επιστημονική συνεργάτρια του BBC Τζανίνα Ραμίρεζ επισκέφθηκε διαφορετικά ιστορικά αρχεία και ανακάλυψε αμέτρητα ονόματα γυναικών που είχαν μεγάλη επιρροή. Ομως αυτά τα γυναικεία αρχεία ξεχώριζαν καθώς η λέξη «femina» (γυναικεία) σχολίαζε το περιεχόμενό τους. Στο βιβλίο της «Femina: Α New History of the Middle Ages, Through the Women Written Out of It» σημειώνει ότι άνδρες φύλακες του παρελθόντος διέταξαν να καούν βιβλία, να καταστραφούν έργα τέχνης και να δημιουργηθούν νέες εκδοχές μύθων, θρύλων και ιστορικών εγγράφων. Γεγονός που προκαλεί τη μεμονωμένη θεώρηση της Ιστορίας, εφόσον ο ρόλος των γυναικών είναι μετριασμένος.

Η Ραμίρεζ ξεκινά να αποκαταστήσει την αλήθεια ανασύροντας τις ιστορίες των γυναικών κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα, στις περιοχές της Ανατολικής Αγγλίας φτάνοντας μέχρι τη Ρηνανία. Στα κεφάλαια των μεσαιωνικών πρωταγωνιστριών της αναφέρεται στη χαρακτηριστική περίπτωση του συνταγματάρχη Μπάτλερ – Μπόουντεν.

Ο οποίος, κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ήταν τόσο θλιμμένος από τον σωρό των σκουπιδιών που γέμιζε το ντουλάπι των παιχνιδιών του ώστε εκδήλωσε την πρόθεσή του να κάψει τη χαρτούρα του. Ευτυχώς, ο συμπαίκτης του στο πινγκ – πονγκ εκείνη την ημέρα έτυχε να είναι επιμελητής στο Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου και έτσι ο συνταγματάρχης αποθαρρύνθηκε να κάψει τα βιβλία και τα χειρόγραφα που βρέθηκαν στην κατοχή του. Μάλιστα, τα έστειλε στα αρχεία του μουσείου στο Λονδίνο.

Η πρώτη αυτοβιογραφία

Ανάμεσα στα έγγραφα αυτής της συλλογής ήταν η μοναδική έκδοση του «Βιβλίου της Μάρτζερι Κέμπε» («Book of Margery Kempe»), που συχνά περιγράφεται ως η πρώτη αυτοβιογραφία στα αγγλικά, μια συγκλονιστική αφήγηση των μυστικιστικών οραμάτων, των ταξιδιών και των θλίψεων μιας γυναίκας. Για αιώνες, ενώ το βιβλίο της βρισκόταν σε χειμερία νάρκη στην περιουσία των Μπάτλερ – Μπόουντεν, η Κέμπε ήταν εντελώς άγνωστη.

Η Τζανίνα Ραμίρεζ στο βιβλίο της αφηγείται δύο σημαντικές ιστορίες. Από τη μία αναφέρεται στις ξεχασμένες ζωές των γυναικών του Μεσαίωνα αλλά και στην εκ νέου ανακάλυψη των αρχείων τους από τους μελετητές. Δεν είναι η πρώτη που περιγράφει την επανεμφάνιση του εκπληκτικού βιβλίου της Κέμπε, όμως την παρουσιάζει μαζί με άλλα γυναικεία παραδείγματα. Οπως εκείνο της Μαργκερέτε Κουν, που το 1948 πέρασε από το πρόσφατα διαιρεμένο Ανατολικό προς το Δυτικό Βερολίνο μεταφέροντας κρυφά έναν ανεκτίμητο τόμο από τα γραπτά της μυστικίστριας γερμανίδας βενεδικτίνης ηγουμένης Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν. Γνωστή και ως Αγία Χίλντεγκαρντ και Σίβυλλα του Ρήνου, δραστηριοποιήθηκε ως συνθέτρια, φιλόσοφος και συγγραφέας ιατρικών κειμένων κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Η Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν είναι μία από τις πιο γνωστές συνθέτριες της ιερής μονοφωνίας και οι μελετητές τη θεωρούν θεμελιωτή της επιστημονικής φυσικής ιστορίας στη Γερμανία.

Καθώς η Ραμίρεζ διατρέχει τη μεσαιωνική Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη, εμπλουτίζει την ιστορία της με νέες πρωταγωνίστριες, από τη βασίλισσα Εθελφλαντ της Μέρσια (κόρη του Αλφρεντ του Μεγάλου) μέχρι τις ανώνυμες κεντήστρες της ταπισερί του Μπαγέ. Η βασιλεία της Εθελφλαντ της Μέρσια ήταν τόσο αποτελεσματική που επισκίασε εκείνη των συγχρόνων της, όπως του αδελφού της Εδουάρδου του Πρεσβύτερου στο Ουέσεξ, και στην εποχή της από το 911 έως το 918 φαίνεται ότι ο κόσμος τής είχε μεγαλύτερη εκτίμηση ακόμη και από τον διάσημο πατέρα της.

Σκόπιμη διαγραφή

Οι ιστορίες που συγκεντρώνονται στο «Femina» είναι εύθραυστες στην κατανόησή τους. Οχι μόνο επειδή μεσολαβεί η απόσταση του χρόνου, αλλά επειδή έχουν υποστεί σκόπιμη διαγραφή. Κατά τη διάρκεια της Αγγλικής Μεταρρύθμισης, οι μοναστικές βιβλιοθήκες είχαν καταγραφεί και οι μεταρρυθμιστές έπαιρναν δύσκολες αποφάσεις σχετικά με το ποια βιβλία να κρατήσουν και ποια να καταστρέψουν. Η εκκαθάριση των βιβλιοθηκών φαίνεται να ήταν μια γραφειοκρατική διαδικασία, αλλά όχι λιγότερο ανατριχιαστική επειδή ήταν επίπονη. Ο τίτλος του βιβλίου της Τζανίνα Ραμίρεζ προέρχεται από την ετικέτα που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας ταξινόμησης. Το αναγνωριστικό «Femina» υποδείκνυε την κάτοχό του δείχνοντας ότι ένα χειρόγραφο δεν άξιζε να κρατηθεί.

Οπως μας υπενθυμίζει η συγγραφέας, υπάρχουν πραγματικές, άμεσες συνέπειες στον τρόπο αφήγησης της ιστορίας του Μεσαίωνα. Από το Τρίτο Ράιχ μέχρι την Ακρα Δεξιά, η εικονογραφία του Μεσαίωνα έχει χρησιμοποιηθεί για να δώσει φωνή στην προπαγάνδα της λευκής υπεροχής, θα επισημάνει στο άρθρο της στο «Spectator» η Ελενορ Μάιερσον. Και τονίζει πως η Ραμίρεζ απορρίπτει αυτή την «κατάχρηση» της Ιστορίας προσφέροντας ως αντίδοτο τις κοσμοπολίτικες αφηγήσεις της για τη ζωή των γυναικών στον Μεσαίωνα. Αλλά δεν πέφτει στην παγίδα της εξυγίανσης του παρελθόντος. Ο μεσαιωνικός ρατσισμός και ο μισογυνισμός παραμένουν ορατοί στον απολογισμό της, όπως φαίνεται από την οπτική όσων επηρεάζονται. Η συγγραφέας αποφεύγει να χρησιμοποιεί σύγχρονους όρους για να περιγράψει τις μεσαιωνικές ζωές, επομένως δεν χαρακτηρίζει τις γυναίκες της ιστορίας της ως πρωτοφεμινίστριες ηρωίδες. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρη ότι το σχέδιό της βασίζεται στην έρευνα φεμινιστικών μελετητών από τον 19ο αιώνα και μετά, το έργο των οποίων συχνά έχει εξίσου αγνοηθεί.