Διαβάζοντας Μακιαβέλι σήμερα

Για πολλούς ανθρώπους ο Μακιαβέλι είναι περισσότερο γνωστός μέσα από εκφράσεις όπως «μακιαβελικός» και «μακιαβελισμός». Δηλαδή, είναι ταυτισμένος με μια πολιτική του κυνισμού, της δολοπλοκίας και της μηχανορραφίας.

Βεβαίως στην πραγματικότητα οι εκφράσεις αυτές είναι αποτέλεσμα μιας ιστορικής παρανάγνωσης του έργου του Μακιαβέλι και ιδίως του Ηγεμόνα ως μιας πραγματείας περί των ανήθικων μέσων με τα οποία μπορεί ένας κυρίαρχος να διατηρηθεί στην εξουσία. Μόνο που αυτό δεν έχει καμιά σχέση με τον πλούτο και το βάθος ενός από τους σημαντικότερους στοχαστές όλων των εποχών, στο έργο του οποίου διαρκώς επιστρέφουμε.

Γέννημα της πρώιμης νεωτερικότητας και δη του πολιτικού εργαστηρίου που ήταν οι ιταλικές «πόλεις-κράτη» της Αναγέννησης και κυρίως η Φλωρεντία, με τους ιδιαίτερους θεσμούς και τη δημοκρατία της, ο Μακιαβέλι στοχάστηκε την πολιτική, το πώς συγκροτείται – και διαρκεί – μια Πολιτεία, τη σχέση ανάμεσα σε κυρίαρχους και κυριαρχούμενους, τη δυναμική της συγκυρίας και την ιδιαίτερη ικανότητα να παρεμβαίνει κανείς αυτή, να διαθέτει, δηλαδή τη virtù που επιτρέπει να εκμεταλλευτεί την ιδιαίτερη fortuna που προκύπτει. Και το έκανε αυτό έχοντας ο ίδιος συμμετάσχει ενεργά στα πολιτικά πράγματα, έχοντας υποστεί τις επιπτώσεις της ήττας, και έχοντας αφιερώσει τον χρόνο της απόσυρσής του από τα δημόσια πράγματα, στη μελέτη και στο διάλογο με τους στοχαστές του παρελθόντος.

Και μπορεί να έγραψε τον Ηγεμόνα με βάση μια παραδοσιακή μορφή των συμβουλών προς ηγεμόνα για να κερδίσει και να διατηρήσει την εξουσία, όμως η τοποθέτηση του δεν παύει στον πυρήνα της να είναι βαθιά δημοκρατική και με επίγνωση της διαρκούς επίδρασης του κοινωνικού και πολιτικού ανταγωνισμού στον πυρήνα της συγκρότησης των πολιτικών μορφών.

Την ίδια στιγμή, ο ίδιος ο τρόπος σκέψης του αποτυπώνουν μια πρωτότυπη προσέγγιση, ξένη προς κάθε ιδεαλισμό και με ιδιαίτερη έμφαση στην αναζήτηση της verità effetuale della cosa, της «πραγματικής αλήθειας του πράγματος», μια βαθιά εμμενή και εγκόσμια αντίληψη των πολιτικών διεργασιών.

Όλα αυτά μπορούν να εξηγήσουν και γιατί τόσοι στοχαστές επέστρεψαν στο έργο του, συμπεριλαμβανομένων και στοχαστών που αφετηρία τουλάχιστον είχαν κάποια παραλλαγή του μαρξισμού από τον Αντόνιο Γκράμσι, που τον αντιμετώπισε ως κρίσιμο συνομιλητή για μια θεωρία της ηγεμονίας και του κόμματος ως σύγχρονου Ηγεμόνα, μέχρι τον Κλωντ Λεφόρ και τον Λουί Αλτουσέρ.

Μια σημαντική έκδοση

Και αυτή η εισαγωγή μας φέρνει στην ανά χείρας έκδοση, σε επιμέλεια της Χρυσάνθης Αυλάμη, της Βίκυς Ιακώβου, του Σωτήρη Σιαμανδούρα και του Γιώργου Φαράκλα. Προϊόν ενός σημαντικού συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο τον Μάιο του 2019, το συγκεκριμένο βιβλίο περιλαμβάνει επεξεργασμένες εκδοχές των περισσότερων ανακοινώσεων που έγιναν στο συνέδριο.

Πέραν της εισαγωγής των τεσσάρων επιμελητών, ο τόμος περιλαμβάνει κείμενα των E. Μπαλιμπάρ, Υγκ Πολτιέ, Μιχάλη Μπαρτσίδη, Σωτήρη Σιαμανδούρα, Αλμπάνο Πίνα, Μαρί Γκάιγ, Παναγιώτη Σωτήρη, Βιτόριο Μορφίνο, Βίκυς Ιακώβου, Γιώργο Στείρη, Γιώργου Βασιλάκου, Αγγελικής Παπαθανασίου, Ευθύμιου Κατσούλη, Αουγούστο Ντόλφο, Νικολάου Τσίρου, Αλέξανδρου Σχισμένου, Γιώργου Φαράκλα, Μαριλένας Καρά και Ηλία Παπαγιαννόπουλου.

Τα κείμενα του τόμου κατορθώνουν να φωτίσουν μια σειρά από σημαντικές πλευρές τόσο του ίδιου του έργου του Μακιαβέλι, όσο – και κυρίως – των διαφορετικών σύγχρονων προσεγγίσεων, ερμηνειών και διαλόγων με το έργο του. Αυτό αφορά τα ζητήματα που αφορούν την ιδιαίτερη προσέγγιση του Μακιαβέλι και τη verità effetuale della cosa, τον τρόπο που βλέπει ο Μακιαβέλι το διχασμό, τη διχόνοια αλλά και τις επιθυμίες στην πόλη, και τελικά την ίδια τη δημοκρατία στη δυναμική και συγκρουσιακή της υπόσταση· τα ζητήματα που αφορούν την ηγεμονία και τον διάλογο των μαρξιστών με τον Μακιαβέλι· τον τρόπο που εμφανίζονται τα ερωτήματα για το δίκαιο στο έργο του Μακιαβέλι αλλά και η ανάδυση των νεωτερικών μορφών υποκειμενικότητας· τα ζητήματα τίθενται γύρω από την αρετή, είτε μέσα από την οπτική των αντι-μακιαβελικών στοχαστών, είτε μέσα από τη σχέση αρετής και τύχης, τις διαφορετικές χρονικότητες, τη σχέση ανάμεσα σε συμφέρον και αναγκαιότητα· τη συσχέτιση με ερωτήματα όπως η αυτονομία της πολιτικής· την ανάγνωση του Μακιαβέλι από τον Παναγιώτη Κονδύλη· αλλά και τη σχέση με τις τέχνες είτε μέσα από την παράλληλη προσέγγιση του Μακιαβέλι και του Λεονάρντο ντα Βίντσι είτε την ανάγνωση του Μανδραγόρα, θεατρικού που ο ίδιος συνέγραψε.

Η ριζική πρωτοτυπία του Μακιαβέλι

Τα κείμενα του τόμου έχουν διαφορετικές αφετηρίες. Μάλιστα, αυτό είναι και ένα ισχυρό στοιχείο του τόμου καθώς συνδυάζει τις διαφορετικές προσλήψεις του Μακιαβέλι (αυτή με αναφορά κυρίως τον Λεφόρ, αυτή με αναφορά τον Γκράμσι και τον Αλτουσέρ, τις αναγνώσεις με βάση τους ιστορικούς των πολιτικών θεωριών και της ανάδυσης των ρεπουμπλικανικών μορφών, τους διαλόγους με στοχαστές όπως ο Φουκώ) με την προσπάθεια να συζητηθούν οι κομβικές έννοιες του ίδιου του έργου του Μακιαβέλι.

Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι το έργο του Μακιαβέλι είναι πολύ πιο πλούσιο και πρωτότυπο από όσο αφήνει να εννοηθεί η επίκληση του «μακιαβελισμού» και την ίδια στιγμή ουσιωδώς επίκαιρο. Γιατί σε τελική ανάλυση επανέρχεται σε ερωτήματα που μας απασχολούν και σήμερα. Πώς μπορούμε να διαμορφώσουμε σχετικά σταθερές, αρκούντως δημοκρατικές και ανοιχτές στην αλλαγή πολιτικές μορφές μέσα από κοινωνίες βαθιά διαιρεμένης και συγκρουσιακές; Πώς μπορούμε να στοχαστούμε τη δημοκρατία στην ίδια της την κίνηση και τη δυναμική; Πώς μπορούμε να βρούμε τρόπους να στοχαζόμαστε μέσα στην ίδια τη δυναμική πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων και ιδιαίτερων συγκυριών των οποίων είμαστε τμήμα; Τελικά πώς μπορούμε όντως να πράξουμε πολιτικά;

Χρυσάνθη Αυλάμη, Βίκυ Ιακώβου, Σωτήρης Σιαμανδούρας, Γιώργος Φαράκλας (επιμ.), Ο Μακιαβέλι μετά τον Μακιαβέλι, Αθήνα, εκδ. Angelus Novus, 2022, σσ. 377.