Μιχαήλ Στασινόπουλος: Esprit curieux

Η μοίρα είχε σκύψει στο λίκνο του Μιχαήλ Στασινόπουλου και του χαμογέλασε. Ένα καλό άστρο συνοδεύει τη ζωή του απ’ τη μέρα που πήρε το δίπλωμα του Γυμνασίου ως το θάνατό του. Η σταδιοδρομία του θα μπορούσε να ιστορηθεί σε ηθοπλαστικό δοκίμιο, για να παραδειγματίζει έναν νέο πώς να μετατρέπει τις αντιξοότητες σε επιτυχίες στη ζωή του. Είχε ξεκινήσει γι’ αυτή την επιτυχία με μοναδικό εφόδιο μια συστατική επιστολή του γυμνασιάρχη του ότι ήταν άριστος μαθητής και ηθικός νέος. Η επιστολή έμοιαζε με την μποτίλια της σαμπάνιας, που σπάει ο ανάδοχος του καραβιού στην πλώρη του για να ’ναι καλοτάξιδο. Το καράβι ήταν το πνεύμα του Μιχαήλ Στασινόπουλου, που το τροφοδοτούσε η αδιάκοπη επιμέλειά του αγρυπνώντας πάνω στο πηδάλιό του για ν’ αποφεύγει τις ξέρες. Έτσι, τελικά, το ταξίδι του είχε ευτυχισμένη έναρξη. Διορίστηκε λογιστής στον Εθνικό Κήπο, για να καταλήξει πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας, όπου με την ίδρυσή του επί πρωθυπουργίας Ελευθερίου Βενιζέλου, στο διαγωνισμό που ακολούθησε, είχε έρθει πρώτος. Την προεδρία αυτή τη συνόδευσαν περιπέτειες. Συνεπής με τις αρχές ενός υψηλού ήθους δικαστή, αρνήθηκε να επικυρώσει παράνομες πράξεις των συνταγματαρχών της δικτατορίας, που τελικά τον απέλυσαν. Η απόλυσή του υπήρξε τιμητικός τίτλος, για να εκλεγεί μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας απ’ τη Βουλή παμψηφεί Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Ως Esprit curieux χαρακτηρίζουν οι Γάλλοι τα ιδιόμορφα εκείνα πνεύματα που δεν προσφέρονται εύκολα σε κατατάξεις, γιατί αποτελούν περιπτώσεις στο χώρο του πνεύματος. Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Μιχαήλ Στασινόπουλος στα Γράμματά μας. Φύση κατεξοχήν λυρική, κατόρθωσε ωστόσο να ρέουν απ’ τον ίδιο κρουνό το συναίσθημα με τη σκέψη του, έτσι ώστε να ολοκληρώνεται η έκφραση της δίμορφης προσωπικότητάς του – του ποιητή και του δικαστή. Τι κατόρθωμα! Γιατί όλοι ξέρομε πως η Μούσα είναι ανυποχώρητη στην αξίωσή της να γίνεται η μοναδική έγνοια του ποιητή. Γι’ αυτό μεγάλοι λογοτέχνες και καλλιτέχνες θυσίασαν τις σπουδές τους για να μη χάσουν την εύνοιά της.

Ανέφερα πιο πάνω για «ξέρες» στο πνευματικό ταξίδι του. Μια τέτοια «ξέρα» στη Λογοτεχνία μας, που την απόφυγε ο Μιχαήλ Στασινόπουλος χάρη στην ψυχική υγεία του, ήταν το νοσηρό κλίμα της γενεάς του – της γενεάς του Είκοσι. Την είχαν χαρακτηρίσει «καταραμένη» για την ηττοπαθή κοσμοαντίληψή της, απ’ όπου πήγαζε η νοσηρή έμπνευσή της, απόρροια της βασανισμένης ζωής της. Σίγουρα, η Μούσα του πρέπει να ήταν φορτισμένη με μεγάλη ένταση λυρική –ας φαίνεται χαμηλού τόνου– για να κατορθώσει να δώσει το αντιπροσωπευτικότερο μέρος από το έργο του συνοδοιπορώντας με τους εκπροσώπους της γενεάς του Τριάντα, που εκφράστηκαν αισιόδοξα.

Αγνότητα ψυχική, κάτι σαν αθωότητα παιδική, που αντικρίζει με έκσταση τους ιριδισμούς του εωθινού της ζωής, αποπνέει η ποίηση του Μιχαήλ Στασινόπουλου. Θαρρείς πως στον πυρήνα της διατηρείται ακόμη ο σπόρος απ’ τη μακάρια ηλικία, όπου δημοσιεύει ποιήματα στη «Σελίδα Συνεργασίας» της Διαπλάσεως των Παίδων. Είναι μια ποίηση που συχνά καταφεύγει στην ασυλία της εφηβικής αφέλειας, για να εκφράσει με ασφάλεια το τραγικό με το ιλαρό – το δάκρυ με το γέλιο. Συλλέγω ένα απ’ τα πάμπολλα δείγματα αυτής της χερουβικής ευφροσύνης:

Φεγγαράκι πονεμένο,
άμαθο, ξεγελασμένο,
τρέχει πίσω απ’ το τραίνο!

Με τι φόβο, με τι βιάση,
τρέχει, τρέχει να προφτάσει
και το τραίνο να περάσει.

Τρέχει, τρέχει και το τραίνο,
βιαστικό και θυμωμένο
γιατί είν’ αργοπορημένο.

Φεγγαράκι πλανεμένο,
άμαθο, ξεγελασμένο,
παραβγαίνει με το τραίνο!

Θα ήταν, ωστόσο, αφύσικο, αφού το συναίσθημα και η σκέψη του ρέουν απ’ τον ίδιο κρουνό, να μην αλληλοεπηρεάζονται στην έκφρασή τους. Έτσι, η πνευματικότητα είναι ένα άλλο στοιχείο της ποίησης του Μιχαήλ Στασινόπουλου. Το ποίημα «Όνειρο στον Ευφράτη ποταμό», απ’ τη συλλογή Ποιήματα – Δυο εποχές, είναι ενδεικτικό αυτού του ευτυχισμένου συγκερασμού με τις αλληγορικές προεκτάσεις. Στην ποιητική πορεία του ο Μιχαήλ Στασινόπουλος άλλαξε μορφές, χωρίς όμως η νεότροπη εκφραστική του να παραβλέπει τη δεκτικότητα του αναγνώστη του, ξέροντας πολύ καλά πως η λυτρωτική ενέργεια ολοκληρώνεται στο δημιουργό μόνον απ’ την ευθύγραμμη επικοινωνία μαζί του. Σ’ αυτό το αριστοτεχνικό δωδεκάστιχο, δημοσιευμένο στο περιοδικό Ευθύνη, εικονίζεται η δραματική υπεροχή της ενόρασης στην αποκάλυψη του μυστηρίου της ζωής μέσα απ’ τους δαίδαλους της λογικής, που αποπροσανατολίζει:

Θέλησα να μάθω
πώς είναι του σκοταδιού το χάδι
– έσβυσα το φως μου
κι έγινε τριγύρω μου σκοτάδι.
Και τότε, χιλιόχρωμα
φώτα λάμψανε σ’ όλα τα μέρη,
και χρυσό το πανάρχαιο
φανερώθηκε αστέρι.
Κι όταν εφωτίστηκα
από του σκοταδιού τα τόσα φώτα,
άνοιξα το φως μου
– κι έγινε σκοτάδι σαν και πρώτα.

Αλλά και πολλά απ’ τα δοκίμιά του είναι διαποτισμένα με τη λυρική του θέρμη, έτσι ώστε συχνά τα κείμενά τους να γίνονται ελκυστικά χάρη στη φραστική αρμονία τους, τη σαφήνεια και την παραστατικότητά τους, όπου όχι σπάνια το χιούμορ εναλλάσσεται μ’ ένα ηθικό επιμύθιο, όπως στο Πινάκιον φακής και ο νόμος των λύκων, καθώς και στην πρόσφατη Ανθρώπινη πορεία.

Σίγουρα, αυτός ο τρυφερός εναγκαλισμός του με τον άνθρωπο αποτελεί το πνευματικό υπέδαφος απ’ όπου αντλεί τους χυμούς του το έργο του Μιχαήλ Στασινόπουλου – είτε εκφράζει τον παλμό της ψυχής του ως ποιητή είτε το βάθος του στοχασμού του ως επιστήμονα.

*Ομιλία που είχε εκφωνήσει ο μικρασιατικής καταγωγής συγγραφέας και ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης (1913-2006) στο πλαίσιο του επιστημονικού μνημοσύνου του Μιχαήλ Στασινόπουλου στις 19 Φεβρουαρίου 2004 (δημόσια συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών).

Ο ακαδημαϊκός Μιχαήλ Στασινόπουλος, που είχε γεννηθεί στη Μεσσήνη στις 27 Ιουλίου 1903, άσκησε ως εκλεγμένος προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας τα καθήκοντα αρχηγού του ελληνικού κράτους από τη 18η Δεκεμβρίου 1974 μέχρι την 20ή Ιουνίου 1975.

Ο νομικός και πανεπιστημιακός καθηγητής Στασινόπουλος, ο οποίος έφυγε από τη ζωή στις 31 Οκτωβρίου 2002, ανέπτυξε και πλούσια συγγραφική δραστηριότητα (ποίηση, παιδική λογοτεχνία, δοκίμια, ιστορικά συγγράμματα, ταξιδιωτικές αναμνήσεις).