Ίων Δραγούμης: Ακτίς φωτός μέσα εις το σκότος

Το απόγευμα της Κυριακής 31ης Ιουλίου 1922, δύο ακριβώς χρόνια μετά τον τραγικό θάνατο του διπλωμάτη, πολιτικού και λογοτέχνη Ίωνος Δραγούμη, τελέστηκε επίσημο αρχιερατικό μνημόσυνο υπέρ του αειμνήστου ανδρός στον τόπο της δολοφονίας του.

Σύμφωνα με όσα αναφέρονταν σε σχετικό δημοσίευμα στην τρίτη σελίδα της εφημερίδας «Ελεύθερον Βήμα» που είχε κυκλοφορήσει την επομένη, Δευτέρα 1η Αυγούστου 1922, στο εν λόγω μνημόσυνο είχαν παραστεί ολόκληρη η οικογένεια του Δραγούμη, το υπουργικό συμβούλιο, υψηλόβαθμοι αξιωματικοί των ενόπλων δυνάμεων, ο δήμαρχος της πόλης και το δημοτικό συμβούλιο, αντιπροσωπεία της εθνοσυνελεύσεως, διοικητικά συμβούλια πολιτικών συλλόγων και ομάδες βασιλοφρόνων, η Μαρίκα Κοτοπούλη μαζί με ολόκληρο το θίασό της, καθώς και πλήθος κόσμου.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 1.8.1922, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μετά την κατάθεση πλείστων στέφανων εις μνήμην του Δραγούμη επί της αναθηματικής στήλης που είχε ανεγερθεί στον τόπο της δολοφονίας του εψάλη επιμνημόσυνη δέηση και εκφωνήθηκε ομιλία αναφορικά με το έργο και τις αρετές του εκλιπόντος από τον πρόεδρο του Πανελληνίου Λαϊκού Συλλόγου.

Σύμφωνα πάντα με το «Ελεύθερον Βήμα» της 1ης Αυγούστου 1922, πριν ολοκληρωθεί η όλη τελετή, ακούστηκαν από τους παρευρεθέντες «σχετικαί τυραννολογίαι και αραί κατά της τυραννίας».

Στον δολοφονηθέντα Δραγούμη και στα άκρως οξυμμένα πολιτικά πάθη των χρόνων του διαβόητου Εθνικού Διχασμού ήταν αφιερωμένο και εκτενές άρθρο στο πρωτοσέλιδο του «Ελευθέρου Βήματος» της ίδιας ημέρας, της 1ης Αυγούστου 1922. Το κείμενο, που έφερε τον τίτλο «Ίων Δραγούμης» και είχε συνταχθεί από το διακεκριμένο δημοσιογράφο και συγγραφέα Κώστα Αθάνατο (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Κωνσταντίνου Καραμούζη, 1896-1966), ήταν το εξής:

Εάν πράγματι υπάρχει Ον που κανονίζει άνωθεν με σοφίαν τα πάντα, ημπορεί να καυχάται ότι μέσα εις τα τόσα σφάλματα που διέπραξεν εις βάρος της ανθρωπίνης ζωής, είχε και μίαν έμπνευσιν αριστουργηματικήν: τον θάνατον! Εις την μεγεθυντικήν εικόνα της ανθρωπότητος ο θάνατος είνε περίπου ό,τι ο ύπνος διά τον άνθρωπον: σιγάζει, καταπραΰνει, ανακουφίζει, ανανεώνει τα πάντα. Η φύσις ζητεί διαρκώς το νέον. Λέγεται ότι η αρχή είνε το ήμισυ του παντός. Αλλά χωρίς το τέλος θ’ απέμενε πάντοτε ήμισυ, ένα ήμισυ ατελές και συνεπώς ανάξιον λόγου. Το τέλος συμβολίζει την ολοκλήρωσιν. Το τέλος είνε εκείνο που μας κάνει να προσέξωμεν την αρχήν. Η πορείας της ζωής δεν είνε άλλο παρά η άγουσα προς το τέλος. Αυτήν την βαθυτάτην έννοιαν συμβολίζει η παλαιά υποθήκη: μηδένα προ του τέλους μακάριζε. Η Τέχνη εμπνέεται από την ζωήν, και είδομεν ότι εις όλας τας εκδηλώσεις της Τέχνης το τέλος μόνον επισφραγίζει τον θρίαμβον ή την αποτυχίαν παντός έργου. Ο δημιουργός κυρίως εργάζεται δι’ ένα τέλος. Και αν αι λέξεις δεν εδημιουργήθησαν τυχαίως, είνε ολίγη, άρα γε, η ετυμολογική φιλοσοφία η κρυπτομένη εις τας μυστηριώδεις γραμματικάς σχέσεις του «τέλους» με το «τέλειον»; Διά τον Χριστόν εγράφη ότι εις το είδος του τέλους του οφείλει την πρωτοφανή επιτυχίαν της θεωρίας του. Αν ο ωραίος εκείνος Ναζαρηνός ιδεολόγος απέθνησκεν ηρέμως και εις ηλικίαν προχωρημένην, ασφαλώς θα άφινε πίσω του όγκον σπουδαίων διδαγμάτων, ουδέποτε όμως την επικρατεστέραν θρησκείαν.

Ο Ίων Δραγούμης ηυνοήθη από την σκληράν ιδιοτροπίαν της Μοίρας με το μυστικόν δώρον του τέλους. Εις την ζωήν του ειργάσθη πολύ, αλλά ποτέ δεν θα επετύγχανεν όσα επέτυχε με το τέλος του. Φρικαλέα επιτυχία βεβαίως, της οποίας η πανήγυρις με δάκρυα μόνον εορτάζεται, αλλά ποίος ημπορεί να υψώση το ανάστημά του εις τας ανεξιχνιάστους βουλάς της τύχης που μας κυβερνά και μας σύρει, όπως τα άχυρα η πνοή του ανέμου; Είμεθα όλοι οι ήρωες και τα θύματα μιας τραγωδίας πελωρίων διαστάσεων, εις την οποίαν η κατανομή των ρόλων γίνεται από την φοβεράν διάθεσιν του αοράτου σκηνοθέτου!

Εις ένα εξοχικόν τοπείον της Αττικής, όπου η απαλή γραμμή λούεται εις κύματα λευκού φωτός, ετελέσθη χθες περί την δείλην μία τελετή εις την μνήμην του αλησμονήτου αυτού νεκρού, την οποίαν πολύ λυπούμεθα, διότι δεν δυνάμεθα εις όλα της τα σημεία να χαρακτηρίσωμεν ως «σεμνήν», καθώς θα ήξιζεν εις την ψυχήν του πεσόντος. Αναμφισβητήτως η δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη υπήρξε και θα μείνη πράξις στιγματίζουσα την εποχήν. Ωμολογήθη τούτο ανεπιφυλάκτως από της πρώτης στιγμής. Είχε κάτι περισσότερον από σπαραγμόν το συλλυπητήριον τηλεγράφημα που ο Ελευθέριος Βενιζέλος έσπευσε ν’ αποστείλη από το κρεββάτι της Παρισινής κλινικής. Και ενθυμούμαι ακόμη τον ημέτερον Δημήτριον Λαμπράκην, με πόσην γενναίαν ειλικρίνειαν ήλθεν αντιμέτωπος όλων των αρχών και των εξουσιών και του λαϊκού βρασμού, προκειμένου να τονίση το μέγεθος του εγκλήματος και της ευθύνης των τεταγμένων να φρουρούν την ασφάλειαν των πολιτών.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 1.8.1922, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αλλά και μέχρι σήμερον ακόμη δεν ευρέθη συνείδησις φιλελευθέρα που να μη καταδικάση ανεπιφυλάκτως την πράξιν. Με φρίκην την σκεπτόμεθα και με αποτροπιασμόν. Εις το μνημόσυνον του Δραγούμη μετέχομεν εξ όλης καρδίας, ασκεπείς και σιωπηλοί. Και η χθεσινή επέτειος είνε δι’ ημάς οδυνηρά και σκεπασμένη με πένθος βαρύ. Αλλ’ ακριβώς δι’ αυτόν τον λόγον, δεν νομίζομεν ότι είνε δικαιολογημένη η εκμετάλλευσις, η οποία συστηματικώς καλλιεργείται, γύρω από την ευλαβή μνήμην ενός τιμίου νεκρού. Η σκιά του Δραγούμη, είμεθα βέβαιοι ότι δεν ανέχεται τον βανδαλισμόν των φίλων, και θα τον βλέπη με ίσην φρίκην με όσην είδε και την λόγχην να του διαπερά την σάρκα!

Εάν είνε έγκλημα η μαρτυρική θανάτωσις ενός ανθρώπου χρησίμου, χρηστού και ικανού, είνε όμως έγκλημα εις διπλάσιον βαθμόν η ακολασία προς την μνήμην του. Και αν είνε άξιοι αγχόνης οι φονείς του, είνε διά τον ίδιον λόγον ένοχοι και οι μετά θάνατον διαπομπευταί του. Εγκλημάτησαν κατά της πατρίδος οι δολοφόνοι, αλλά δεν εγκληματούν ολιγώτερον και οι κάπηλοι. Αν το πολιτικόν πάθος πρέπει να σταματά προ του εγχειριδίου, άλλο τόσο και η ψυχική οδύνη οφείλει να αναχαιτίζεται εις τα όρια του χυδαίου. Όπως καμμία δικαιολογία δεν χωρεί εις την ενέργειαν του φόνου, τίποτε επίσης δεν είνε δυνατόν να δικαιολογήση και το ταπεινόν εμπόριον των δακρύων! Η μνήμη του Δραγούμη αξίζει πανελληνίου τιμής, και δεν συγχωρεί εκ του τάφου να γίνεται όργανον επιδείξεως κομματικών ασχημιών. Ο Ίων Δραγούμης εθυσίασε τον εαυτόν του εις την πολιτικήν ιδεολογίαν την οποίαν –αδιάφορον αν ορθώς ή όχι– υπηρέτει, ενώ οι άλλοι επροτίμησαν να θυσιάσουν την Ελλάδα χάριν της ζωής των!

Διότι είνε ανάγκη να λεχθή ότι αν κάποιος λυπείται και πάσχει διά την απώλειαν του Ίωνος Δραγούμη, είμεθα κυρίως ημείς, και πρωτίστως ημείς, οι Φιλελεύθεροι. Ας μη νομισθή ότι πάσχομεν ως ένοχοι. Πάσχομεν, απλούστατα, ως Έλληνες. Ο νεκρός εκείνος ήτο, αληθώς, εις το στρατόπεδον των δεκαέξ αμαρτωλών καταδίκων του πολιτικού κόσμου, ο μόνος υγιής νους και η μοναδική ψυχή μέσα εις την οποίαν είχον εύρει θέσιν αρκετοί παλμοί ανωτέρου και αδόλου πατριωτικού αισθήματος. Ευρίσκετο ο Ίων Δραγούμης κατά σατανικήν συγκυρίαν μοιραίου λάθους εις το στρατόπεδον εκείνο, όπως ακριβώς και κατά συγκυρίαν σατανικήν λάθους μοιραίου έτυχεν αυτός μόνος να πέση θύμα του αναβρασμού! Ουδείς εκ των πολιτικών συνεργατών του έχει τους τίτλους ότι εψυχολόγησε με τόσην ακρίβειαν τα ιδανικά και τας κατευθύνσεις της Φυλής, καθώς ο Δραγούμης εις τα βιβλία του, ουδείς εξ αυτών έχει τους τίτλους ότι ειργάσθη με ζήλον διά την εθνικήν υπόθεσιν, καθώς ο Δραγούμης εις την Κωνσταντινούπολιν και την Μακεδονίαν, ουδείς απολύτως έχει τους τίτλους ότι ετάχθη τόσον αναφανδόν υπέρ της μεγάλης γραμμής του Βενιζέλου, καθώς ο Δραγούμης με το ιστορικόν τηλεγράφημά του από την Πετρούπολιν κατά την έναρξιν του Ευρωπαϊκού πολέμου. Όταν ο Δραγούμης ανεζήτει μεγάλους δρόμους πραγματώσεως των φυλετικών ονείρων, νέος πάντοτε και ακράτητος σημαιοφόρος της απολυτρώσεως εις την μορφήν της την εθνικήν, την κοινωνικήν, την διανοητικήν, αυτοί κατεγίνοντο εις ευτελή ψηφοθηρίαν, όπως έπραξαν και χθες το απόγευμα εις τον καθηγιασμένον τόπον του φόνου του!

Όχι, λοιπόν. Ο Ίων Δραγούμης δεν είνε ιδικός των νεκρός. Η απώλειά του έπληξε την δύστηνον πατρίδα, μαζύ με τόσας άλλας ανεπανορθώτους –φευ– απωλείας, των οποίων αυτοί οι ίδιοι είνε πάντοτε υπεύθυνοι. Αυτοί αντέδρασαν και τότε με τόσον πείσμα, διά να πληρώση με την ζωήν του ο Δραγούμης τας συνεπείας εις μίαν έξαλλον στιγμήν κορυφώσεως των παθών. Και δεν έχουν το δικαίωμα οι οργανωταί του φόνου, οι δημοσιεύοντες ανερυθριάστως την εικόνα του Τσερέπη, να δημοσιεύουν την επομένην εις την ιδίαν θέσιν την εικόνα του Δραγούμη. Ο τόπος πάσχει, πάσχει πολύ, και πάσχει ακριβώς από την έλλειψιν στοιχείου ηθικού, το οποίον θα είχε το ανάστημα να το ορθώση υπερηφάνως εις την στιγμήν του κινδύνου –όπως το ώρθωσε τότε εις τον τόπον της δολοφονίας– και να διακηρύξη ότι δεν είνε δυνατόν πλέον να εξακολουθούμεν τον μάταιον δρόμον της καταστροφής. Μόνον ο Ίων Δραγούμης εξεχώριζεν ωσάν ακτίς φωτός μέσα εις το σκότος των προθέσεων της «Ηνωμένης». Και μόνος αυτός, θραύων τα δεσμά των συμβατικών συμφερόντων, θα εβροντοφώνει –όπως και τότε από την Πετρούπολιν– ποίαι είνε αι υποχρεώσεις απέναντι της Πατρίδος. Το παρελθόν του Δραγούμη ήτο παρελθόν ολωσδιόλου αντίθετον προς το παρελθόν των προσκαίρων συνεργατών του, και συνεπώς το μέλλον του δεν ήτο δυνατόν παρά να είνε επίσης αντίθετον προς το μέλλον αυτών. Εκεί που εκείνοι είχαν ταπεινάς ορέξεις μόνον, αυτός είχεν ιδανικά. Και όταν έβλεπε σήμερον τα ιδανικά του συντριβόμενα, θα είχε το σθένος να θυσιάση άλλην μίαν φοράν την ζωήν του! Ας μη σπιλώνουν, λοιπόν, προς Θεού, την μνήμην του. Ας την αφίσουν δικαιωμένην κάτω από το γλυκύ χώμα της Αττικής, αφού έτσι η σκληρά ιδιοτροπία της Μοίρας ηθέλησε να σβήσουν όλα και να χαθούν απ’ αυτόν τον τόπον, διά ν’ απομείνη μόνον η πολιτική ασχημία η ακολασταίνουσα και επί του τάφου της Ελλάδος!

*Στη φωτογραφία που συνοδεύει το παρόν άρθρο, ο Ίων Δραγούμης (1878-1920).