Κωνσταντινούπολη: Οι ρωμιοί πρωτοπόροι της τουρκικής εκπαίδευσης

Γράφει η Ειρήνη Δημητριάδη*

Η περίοδος που επέλεξα να ερευνήσω στο βιβλίο «Οι Ρωμιοί στην τουρκική παιδεία από το 1950 μέχρι σήμερα» (Bahcesehir University, 2018) είναι μια περίοδος επώδυνη για τους Ελληνες της Πόλης. Εχουν μόλις ξεπεράσει το τραύμα του Φόρου Περιουσίας και σχεδόν αμέσως μετά, σε δέκα χρόνια, η Ρωμιοσύνη δέχεται το δεύτερο μεγάλο πλήγμα και δοκιμάζεται με τα Σεπτεμβριανά του 1955. Και όμως αντέχει. Ξαναγεννιέται από τις ίδιες της τις στάχτες. Η αρχή του ξεριζωμού έρχεται με τις απελάσεις του 1964 και συνεχίζεται με το Κυπριακό το 1974, οπότε αρχίζει ένα ντόμινο εξελίξεων που φέρνει την κοινότητα στη σημερινή της κατάσταση.

Πώς θα μπορούσε κανείς να περιγράψει τη ρωμαίικη κοινότητα της Πόλης μέσα από αφηγήσεις του βιβλίου; Αν και για πολλά χρόνια οι Ρωμιοί της Πόλης έζησαν «αδελφικά» και «αρμονικά», «πλάι πλάι» με τους τούρκους, αρμένιους και εβραίους συμπολίτες τους, θα ήταν λάθος να πούμε ότι οι μεν έβαζαν τους δε «μέσα» στη ζωή τους. Υπήρχαν πάντα τα αφανή τείχη στις σχέσεις τους.

Μια αφήγηση στο βιβλίο μάς δίνει τη δυνατότητα να το καταλάβουμε σαφέστατα. Μια νεαρή ακαδημαϊκός στην ερώτηση για το πόσο ήταν ενταγμένη στην τουρκική κοινότητα απαντάει ως εξής: «Εγώ μπήκα για πρώτη φορά σε κάποιο περιβάλλον όπου υπήρχαν και τούρκοι φίλοι όταν πήγα σε φροντιστήριο για να περάσω στο πανεπιστήμιο, δηλαδή γύρω στα 17 μου χρόνια. Μέχρι τότε δεν είχα συναντήσει σχεδόν κανένα».

Μια άλλη τουρκάλα συνεντευξιαζόμενη λέει για τη ρωμιά συνάδελφό της: «Αν και η σχέση μας με την κυρία Αννα στο γραφείο ήταν άψογη και πολύ φιλική, στα 30 χρόνια της συνεργασίας μας δεν υπήρξε κάποια σχέση πέρα από την επαγγελματική. Ούτε εκείνη μας κάλεσε σπίτι της, ούτε και εμείς εκείνη, αν και τακτικά μας έφερνε γλυκίσματα που είχε κάνει η ίδια και ήταν η σύμβουλός μας για κάθε πρόβλημα που είχαμε».

Πίσω από τις αφηγήσεις αυτές φαίνεται ότι η ρωμαίικη κοινότητα ήταν πολύ καλά οργανωμένη κοινωνικά με τα σχολεία, τις εκκλησίες και τους μορφωτικούς της συνδέσμους, οπότε δεν υπήρχε και ανάγκη να κάνεις οικογενειακές σχέσεις με μη Ρωμιούς. Εξάλλου αυτός ήταν ο τρόπος που η ρωμαίικη οικογένεια απέτρεπε τον κίνδυνο ενός μεικτού γάμου, κάτι που σήμερα δεν μπορεί να το κάνει πια, λόγω της δημογραφικής συρρίκνωσης. Με τα συνεχή πλήγματα, ο Ρωμιός διαχρονικά έχασε την εμπιστοσύνη του στο κράτος και ανέπτυξε μια βαθιά πεποίθηση ότι κάποιος μειονοτικός δεν μπορεί να αναδειχθεί μέσα στην τουρκική κοινότητα. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι από τους Ρωμιούς δεν μπορούν να διανοηθούν τη θέση που κατέλαβαν μερικοί σαν αυτούς που παρουσιάζω στο βιβλίο.

Η συμβολή των καθηγητών

Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφερόμασταν τουλάχιστον σε μερικούς από τους καθηγητές πανεπιστημίου. Διαφορετικά, θα ήταν δύσκολο για τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει το επίπεδο της συμβολής τους. Μία από τις σημαντικότερες πρoσωπικότητες είναι ασυζητητί η καθηγήτρια Φιλοσοφίας Ιωάννα Κουτσουράδη (1936-), την οποία αποκαλούν «βασίλισσα της φιλοσοφίας» ακόμα και στους διεθνείς φιλοσοφικούς κύκλους. Απόφοιτος του Ζαππείου στην Πόλη, σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Ιδρυσε το Τμήμα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Χατζέτεπε στην Αγκυρα το 1968 και υπηρέτησε ως διευθύντρια του τμήματος μέχρι τη συνταξιοδότησή της το 2005. Συνεχίζει να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Μάλτεπε με το ίδιο σφρίγος. Η Κουτσουράδη έχει αφιερώσει τη ζωή της στη διδασκαλία των ηθικών αξιών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Της αρέσει να μοιράζεται τις γνώσεις της και τις απόψεις της με το ευρύ κοινό δίνοντας σεμινάρια και συνεντεύξεις σε έντυπα μέσα και στο Διαδίκτυο. Είναι γνωστή ακόμα και στο πιο απόμερο σημείο της Ανατολίας. Είχε την τιμή να γίνει η πρώτη γυναίκα πρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Φιλοσοφικών Εταιρειών (FISP, 1998-2003), όπου συνεχίζει να είναι επίτιμη πρόεδρος. Εχει τιμηθεί με δεκάδες βραβεία, τουρκικά και διεθνή, και έχουν εκδοθεί τρία βιβλία καθώς και τρία ντοκιμαντέρ για το έργο της. Ολες αυτές οι ασχολίες της την έχουν απομακρύνει κάπως από τη ρωμαίικη κοινότητα της Πόλης, όμως λέει «αν υπάρχει κάτι όπου μπορώ να βοηθήσω, είμαι έτοιμη να το κάνω με μεγάλη χαρά».

Ο Κρίτων Τζούρης υπήρξε ένας από τους πιο γνωστούς Ρωμιούς στην ευρύτερη κοινωνία της Κωνσταντινούπολης. Τον αποκαλούν «πρύτανη του περιβάλλοντος». Η μεγαλύτερή του συμβολή ήταν ότι έθεσε το ζήτημα του περιβάλλοντος για πρώτη φορά στην Τουρκία, ενώ σε άλλες πιο ανεπτυγμένες χώρες ήταν ήδη ένα σημαντικό θέμα. Ιδρυσε το Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Μπογάζιτσι και υπηρέτησε ως διευθυντής του. Συνεργάστηκε επίσης με τον Δήμο της Πόλης, οπότε κατόρθωσε να εφαρμόσει τη θεωρία στην πράξη. Για τις υπηρεσίες του έλαβε πολλά εθνικά και διεθνή βραβεία. Μετά τον πρόωρο θάνατό του το 1996, το Ζωγράφειο Λύκειο και το Πανεπιστήμιο Μπογάζιτσι τον τίμησαν δίνοντας το όνομά του σε μία από τις αίθουσές τους. Ακόμη στο όνομά του ιδρύθηκε ένα Βακούφι Περιβάλλοντος και στήθηκε ο ανδριάντας του σε πάρκο στη Χαλκηδόνα που φέρει το όνομά του.

Ο Γιώργος Στεφανόπουλος, θρυλικός καθηγητής Ηλεκτρομηχανικής στο Πανεπιστήμιο Μπογάζιτσι, είχε την τιμή να γίνει ο πρώτος ρωμιός κοσμήτορας σε τουρκικό πανεπιστήμιο, στο Πανεπιστήμιο Ισίκ της Κωνσταντινούπολης. Τον ακολούθησαν η Ερση Αμπατζή Κάλφογλου (πρώτη καθηγήτρια στις Ιατροδικαστικές Επιστήμες στην Τουρκία) ως κοσμήτορας του Πανεπιστημίου Γενί Υιουζγίλ και η Ευαγγελία Σαρλάκ (καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και ειδική στην εικονογραφία) ως κοσμήτορας του Ισίκ. Αλλο ένα προσόν του Γ. Στεφανόπουλου είναι η μεγάλη του προσφορά στη ρωμαίικη κοινότητα. Υπηρετεί ως πρόεδρος της Κοινότητας Χαλκηδόνας από το 1991 μέχρι σήμερα, ενώ και η Ερση Αμπατζή Κάλφογλου υπηρέτησε επί χρόνια ως καθηγήτρια Χημείας στο Ζωγράφειο Λύκειο.

Εχει εκδοθεί μάλιστα ένα βιβλίο από το Πανεπιστήμιο Ισίκ αφιερωμένο στον Γ. Στεφανόπουλο με τίτλο «Μία ζωή αφιερωμένη στον ακαδημαϊκό χώρο», ενώ το όνομά του έχει δοθεί σε μια αίθουσα στο Πανεπιστήμιο Μπογάζιτσι.

Και τα τρία αυτά πρόσωπα είναι πλήρως ενταγμένα στην τουρκική κοινότητα, χωρίς όμως να έχουν χάσει κάτι από τη ρωμαίικη ταυτότητά τους.

Θέλω να μνημονεύσω δύο ακόμα πρόσωπα που ήταν πρωτοπόροι στον τομέα τους στην Τουρκία: τον ψυχολόγο Γιάννη Αναστασιάδη, που ήταν πρωτοπόρος του τεστ Rorschach (τεστ κηλίδων μελάνης), και τον φωτογράφο Γιάννη Καΐνη, ο οποίος ήταν πρωτοπόρος της τεχνικής Ansel Adams στη μαυρόασπρη φωτογραφία. Και οι δύο τιμήθηκαν καταλλήλως από τα πανεπιστήμια και τους μαθητές τους.

Και τέλος θα αναφερθώ και στον Κρίτωνα Ντίντσμεν, το πιο σύνθετο άτομο του βιβλίου. Ο Κρίτων Ντίντσμεν ήταν πρωτοπόρος στην ιατροδικαστική ψυχιατρική στην Τουρκία και άφησε το αποτύπωμά του ως επιστήμονας, δάσκαλος, μέντορας και λόγιος. Μέχρι που το όνομά του αναφέρεται και στις τουρκικές φιλολογικές εγκυκλοπαίδειες.

Η Ειρήνη Δημητριάδη είναι Ρωμιά της Κωνσταντινούπολης και διδάσκει Μαθηματικά επί 35 χρόνια στο Πανεπιστήμιο Bahcesehir, από τις εκδόσεις του οποίου κυκλοφόρησε το βιβλίο για τους ρωμιούς εκπαιδευτικούς

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ