Αριστόβουλος Μάνεσης: Άριστος στη σκέψη, στην επιθυμία, στη θέληση, στην απόφαση

Στις 2 Αυγούστου 2000, ημέρα Τετάρτη, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 78 ετών ο κεφαλλονίτης Αριστόβουλος Μάνεσης, ο ακαδημαϊκός, ο κορυφαίος συνταγματολόγος, ο φωτισμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος, ο εξαίρετος συγγραφέας, ο ενεργός πολίτης.

Πολλοί ήταν εκείνοι που, αποτίνοντας τον οφειλόμενο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης στον Μάνεση, έσπευσαν να τον αποχαιρετήσουν με τα λόγια τους και τα γραπτά τους.

Ένας εξ αυτών ήταν και ο Φίλιππος Κ. Σπυρόπουλος, τότε καθηγητής (νυν ομότιμος) του Συνταγματικού Δικαίου του Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το κείμενό του για τον εκλιπόντα συνταγματολόγο, που έφερε τον τίτλο «Ο επιστήμων, ο δάσκαλος, ο φίλος» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 6 Αυγούστου 2000, παρατίθεται κατωτέρω:

Ο Μάνεσης συγκαταλέγεται στους κορυφαίους της ελληνικής νομικής γραμματείας. Διαλέχθηκε με τους κράτιστους της επιστήμης του δημοσίου δικαίου, της πολιτειολογίας και των συναφών κλάδων, στοχάστηκε φιλοσοφώντας περί το δίκαιο, καλλιέργησε όσο πολύ λίγοι τη θεωρία του συνταγματικού δικαίου και των ατομικών δικαιωμάτων, την ιστορία των πολιτικών θεσμών, τη φιλοσοφία του δικαίου. Το έργο του είναι πνευματική κιβωτός για τις παρούσες και μέλλουσες γενιές των δημοσιολόγων και των νομικών εν γένει.

Ο ίδιος αξιώθηκε να το δει όχι μόνον αναγνωριζόμενο, αλλά αναλυόμενο και ερμηνευόμενο από την επιστημονική κοινότητα. Μελέτη συνταγματικού δικαίου χωρίς αναφορές στο έργο του Μάνεση δεν νοείται. Το εύρος και το βάθος του είναι τέτοια που το καθιστούν κλασικό.

Ήδη τέσσερις ογκώδεις τόμοι συναπαρτίζουν το «Χαρμόσυνο Αριστόβουλου Μάνεση», τις επιστημονικές συμβολές των συναδέλφων και μαθητών του που γράφτηκαν γι’ αυτόν μετά την αποχώρησή του από το πανεπιστήμιο. Το «Χαρμόσυνο» προαναγγέλθηκε το 1991 σε ένα επιστημονικό συνέδριο προς τιμήν του και του παραδόθηκε ολοκληρωμένο ­ –τετράτομο– ­ 10 περίπου χρόνια μετά, το 2000, σε μιαν άλλη επιστημονική συνάντηση, ενάμιση μήνα πριν από τον θάνατό του. Και στις δύο αυτές επιστημονικές εκδηλώσεις ο Μάνεσης, ανεπιτήδευτος, όπως πάντα, άκουγε τους επαίνους με προσοχή, με περίσκεψη και με συγκίνηση, παροτρύνοντας την ψυχή του «τα μεγαλεία να φοβάται». Ήταν απλός, καθημερινά απλός, ακόμη και στις επίσημες επιστημονικές τελετές: στο πανεπιστήμιο, στην Ακαδημία, στα συνέδρια.

Στη διδασκαλία του σαγήνευε. Ιερουργούσε. Ανέλυε, συνέθετε, συστηματοποιούσε έννοιες, ιδέες και στοχασμούς, παρουσίαζε τους πολιτικούς θεσμούς στην ιστορική τους προοπτική με κεντρικό άξονα το κοινωνικό γίγνεσθαι. Κέντριζε έτσι το ενδιαφέρον του ακροατηρίου του για να το κατευθύνει προς τη σύλληψη και κατανόηση της εντελέχειας μιας σύγχρονης πολιτείας που επίκεντρό της έπρεπε να είναι ο άνθρωπος ως άτομο και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου. Το Σύνταγμα για τον Μάνεση έπρεπε να είναι η τεχνική της πολιτικής ελευθερίας. Το «Σύνταγμα των εξουσιών» να υπηρετεί το «Σύνταγμα των δικαιωμάτων».

Δίδασκε κατανοητά, γοητευτικά, απλά. Με απαράμιλλη αμεσότητα, μεθοδικότητα, μεταδοτικότητα. Ήταν λιτός και σαφής, συνδυαστικός και οξύς, σοβαρός και γλυκύς. Τις αρετές του αυτές δεν τις διαμόρφωσε μόνον η γνώση του αντικειμένου του αλλά και η αγάπη για τους μαθητές του. Τα νιάτα που γέμιζαν τα θρανία τα αγάπησε πραγματικά. Προσπάθησε να τα καταξιώσει όχι μόνο στις αίθουσες διδασκαλίας αλλά και στους διαδρόμους της Νομικής και στα πέριξ του κτιρίου. Πρόθυμος, ευχάριστος, προσηνής και ευπροσήγορος, είχε πάντα χρόνο να τους αφιερώσει. Να διαλεχθεί, να νουθετήσει, να δεχθεί την πρόκληση, ακόμη και το πείραγμα. Να πιει «καφέ» (χυμό πορτοκάλι έπινε πάντα) πολιτικολογώντας, χαριτολογώντας, κριτικάροντας και ακούγοντας τη «συνταγματολογία» των νέων.

Η αγάπη του για τους μαθητές του ήταν έμπρακτη. Κάποτε, διορθώνοντας γραπτά ­ –δεκαετία του 1980– ­ έπεσε σε μιαν «έκθεση ιδεών». Ο φοιτητής ήταν πλήρως αδιάβαστος. Αδιάβαστος, αλλά πεπαιδευμένος. Η άγνοιά του στη συγκεκριμένη ύλη του συνταγματικού δικαίου δεν τον απέτρεψε όμως από το να γράψει κάτι. Αυτό το κάτι ήταν τελικά μια εξαίρετη κοινωνικοπολιτική κριτική του συστήματος. Ο Μάνεσης τον έκοψε, αναζήτησε όμως το τηλέφωνό του στη γραμματεία της σχολής. Του τηλεφώνησε. Ώρα 12 το μεσημέρι: «Καλημέρα. Αριστόβουλος Μάνεσης στο τηλέφωνο». Μια νυσταγμένη φωνή τού απήντησε: «Πάρτε με σε μια-δυο ώρες γιατί κοιμάμαι ακόμη». Θέλοντας και μη, έκλεισε το τηλέφωνο μουρμουρίζοντας: «Πώς να πάει μπροστά η κοινωνία όταν η επανάσταση αρχίζει μετά τις 12;» Του ξανατηλεφώνησε στις 2. Ο παλιός φοιτητής είναι ήδη αριστούχος διδάκτωρ του συνταγματικού δικαίου με μεταδιδακτορικές μονογραφίες και μελέτες.

Έτσι ήταν ο Μάνεσης με όλους τους μαθητές του. Τους καταξίωνε με την προσωπική του φιλία. Μια φιλία βασισμένη στην ισοτιμία. Και ας μην ήμασταν ισότιμοι. Μας προωθούσε. Μας έδινε τον εαυτό του. Δούλευε μαζί μας ως αργά το βράδυ στην «έδρα» του συνταγματικού δικαίου. Η Μαίρη, η σύντροφός του, χαριτολογούσε: «Αυτή, παιδί μου, δεν είναι έδρα, είναι παρά φύσιν έδρα!»

Ευτύχησε να «βγάλει» πολλούς μαθητές. Ίσως όσους κανένας άλλος. Τους παρέδωσε τη σκυτάλη στο πανεπιστήμιο, καμαρώνοντας να τους βλέπει ως συναδέλφους του. Ήδη η νεότερη, η τρίτη γενιά των μαθητών του ­ –οι σημερινοί τριανταπεντάρηδες–, είναι προ των πυλών της Νομικής, αμιλλώμενοι για την καθηγητική σταδιοδρομία. «Η σχολή Μάνεση».

Το ότι γοήτευε τους νέους δεν ήταν τυχαίο. Τον περιστοίχισαν και για τον αμητό των γνώσεων και για την απλότητα και τη σεμνότητα του χαρακτήρα του. Δεν τους προσέφερε μόνο τον στοχασμό του για τη δημοκρατία, την ελευθερία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη. Τους προσέφερε τη ζεστασιά τού πραγματικά και βαθιά δημοκράτη, του ελεύθερου, του ίσου, του δίκαιου. Αυτός ήταν ο Μάνεσης. Σε όλες τις πτυχές της προσωπικότητάς του: στην οικογένεια, στο λειτούργημα, στην κοινωνία, στην πολιτική.

Ήταν αριστόβουλος. Άριστος στη σκέψη, στην επιθυμία, στη θέληση, στην απόφαση. Ενάρετος.