Άγγελος Τερζάκης: Χρειάζεται μεγάλη καρδιά για να καταλαβαίνεις τους ανθρώπους

Η στήλη των επιφυλλίδων του «Βήματος της Κυριακής» της 31ης Μαρτίου 1974 είχε φιλοξενήσει μια συνομιλία του δημοσιογράφου Κώστα Πάρλα (1936-2006) με τον Άγγελο Τερζάκη.

Αφορμή για τη διαλογική αυτή συζήτηση είχε σταθεί η εισδοχή του Τερζάκη στην Ακαδημία Αθηνών, που είχε αναγγελθεί πριν από λίγες μόλις ημέρες.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.3.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Βεβαίως, ο διάλογος των δύο ανδρών, που συγκαταλέγονταν στους βασικούς συνεργάτες του «Βήματος», είχε επεκταθεί και σε άλλα πεδία, που θεωρούμε ότι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι ο Τερζάκης ήταν πέραν πάσης αμφιβολίας ένα πνεύμα ανήσυχο, ένας άνθρωπος με άγρυπνη συνείδηση και βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό.

Οι πρώτες ερωτήσεις του Πάρλα προς τον Τερζάκη αφορούσαν, όπως ήταν εύλογο, την ένταξή του στο ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της χώρας:

ΠΑΡΛΑΣ: Θεωρείτε το γεγονός αυτό σαν «ένα κάποιο σταθμό» στη ζωή και στη σταδιοδρομία σας; Και από ποια συγκεκριμένα άποψη;

ΤΕΡΖΑΚΗΣ: Θα ήθελα να δώσω στην έκφρασή σας «ένας κάποιος σταθμός» μιαν ευρύτερη, από την καθιερωμένη, σημασία. Δεν μ’ ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή η προσωπική μου σταδιοδρομία. Μ’ ενδιαφέρει πως η Ακαδημία, με την ψήφο της, διατρανώνει την πίστη της στο πνεύμα της συνέχειας κι’ ανοίγει την πόρτα της στην αδιάπτωτη, στην πάντοτε μαχόμενη ελληνική λογοτεχνία.

Είναι μερικές φορές που ένας χαιρετισμός στην τάξη μας, στον κόσμο μας, όταν απευθύνεται μέσω του ατόμου μας, νιώθουμε να μας τιμά περισσότερο παρά ό,τι έχει αποκλειστικό στόχο του το μεμονωμένο πρόσωπό μας.

ΠΑΡ.: Η ένταξή σας στο ανώτατο πνευματικό ίδρυμα θα επηρεάσει την πνευματική σας δραστηριότητα;

ΤΕΡ.: Δούλεψα πάντοτε σκληρά και δεν ζήτησα ποτέ ανταμοιβή ή αναπαμό για τον μόχθο μου. Όταν κάνω τον εσωτερικό έλεγχο της ζωής μου, ένα μόνο βρίσκω στοιχείο συγκινητικό: αυτή την αφοσίωση, την ολοκληρωτική, την αφειδώλευτη, του ταγμένου. Δεν πρόκειται σε καμιά περίσταση ν’ αλλάξω συμπεριφορά ούτε «κατά κεραίαν».

Τ’ όνειρό μου είναι να πεθάνω με την πένα στο χέρι. Η φιλοδοξία μου παραμένει η παλιά: να σταθώ ως το τέλος όχι υπηρέτης του εαυτού μου, αλλά της αποστολής που μου έλαχε η τιμή να υπηρετώ.

Θέλετε να την πείτε χίμαιρα; Πείτε την όπως σας αρέσει. Κανένα ρεαλιστικό αντίκρισμα δεν θα με αποσπάσει από το όνειρό μου το επίμονο να παραστέκομαι τον άνθρωπο και τον λαό μας.

Μια από τις επόμενες ερωτήσεις του Πάρλα σχετιζόταν με το βαθμό στον οποίον είχαν δικαιωθεί οι ελπίδες που έτρεφε ο Τερζάκης για τον ίδιον του τον εαυτό:

ΠΑΡ.: Ρίχνοντας, σ’ αυτήν την καίρια στιγμή της πορείας σας, μια ματιά προς τα πίσω, θεωρείτε ότι δικαιώσατε τις ελπίδες και τις παρορμήσεις που είχατε για τον ίδιο σας τον εαυτό –και για το έργο σας– την στιγμή που βρισκόσασταν στην αρχή;

ΤΕΡ.: Ποτέ δεν ικανοποιεί τον ιδανικό πόθο του ένας καλλιτέχνης. Μόνον όταν είναι πολύ νέος και δεν έχει επίγνωση των αναλογιών, των αποστάσεων, των μεγεθών, μόνο τότε μπορεί να οραματίζεται τον εαυτό του θριαμβευτή ικανοποιημένον. Έπειτα έρχεται η αποκάλυψη της αλήθειας, η προσαρμογή στα μέτρα του πραγματικού, η κάπως μελαγχολική –για τους γνήσιους κι όχι τους πεφυσιωμένους– αποδοχή του δεδομένου.

Νομίζω πως ο αυθεντικός καλλιτέχνης δεν αξιώνει ν’ ανήκει στους μεγάλους, μήτε καταδέχεται να το παριστάνει.

Του φτάνει ο κλήρος να είναι γνήσιος.

Αν η αγωνία τον εγκαταλείψει, θα πει πως ενσαρκώνει μιαν ηθική απώλεια.

Η φιλοδοξία μου περιορίζεται στο να μην είμαι απώλεια.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.3.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κληθείς να τοποθετηθεί αναφορικά με το ρόλο που ο ίδιος προσωπικά αλλά και η λογοτεχνία εν συνόλω είχαν καταφέρει να διαδραματίσουν σε εκείνους τους χαλεπούς καιρούς, ο Τερζάκης είχε πει τα εξής:

ΠΑΡ.: Έχετε την πίστη ότι μπορέσατε να συμβάλετε στον, κατά την γνώμη σας, σωστό επηρεασμό των μεταγενεστέρων σας;

ΤΕΡ.: Όχι, καθόλου. Οι περισσότεροι τονίζουν πως δεν μας χρειάζονται εμάς τους πρεσβύτερους, μας θεωρούν καταπατητές των δικαιωμάτων τους. Αυτό στον επαγγελματικό τομέα. Στον άλλο, τον πλατύτερο, κι αθόρυβο, ίσως να σημαίνει κάτι η παρουσία μας, ίσως να εκπληρώνουμε μιαν αποστολή, να έχουμε βοηθήσει να εμπεδωθεί η πίστη σε κάποιες ηθικές αξίες, μια κάποια επίγνωση τού τι λέγεται ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

ΠΑΡ.: Θα θέλατε να εκφράσετε την άποψή σας γύρω από τον ρόλο της λογοτεχνίας στην σημερινή εποχή; Δηλαδή, βλέπετε την πνευματική δύναμη του καιρού μας ικανή να αντισταθμίσει την ατμόσφαιρα του παραλογισμού, της πτώσεως και της βίας, που σπαράσσει τον κόσμο ολόκληρο;

ΤΕΡ.: Βλέπω τη λογοτεχνία στον καιρό μας πιο ανίσχυρη πρακτικά από άλλοτε. Ο κόσμος σήμερα δεν ρεμβάζει, προβληματίζεται. Γι’ αυτό κι εγώ καλλιεργώ περισσότερο το δοκίμιο, δηλαδή τον ευθύ λόγο, παρά τον αφηγηματικό.

Βλέπετε: η ίδια πάντοτε αξίωση να υπηρετώ. Μόνον έτσι πιστεύω σε μιαν αποστολή. Αποστολή δεν είναι να διαφημίζεις τον εαυτό σου.

Ο παραλογισμός και το φαινόμενο της βίας έχουν τις εξηγήσεις τους, δεν είναι αυθαίρετα. Χρωστάμε να τα μελετήσουμε προσεχτικά σε βάθος, όχι να τ’ αποδοκιμάσουμε με τον φανατισμό του αδιέξοδου συντηρητισμού.

Τα ξόρκια είναι εύκολα, όχι όμως αποτελεσματικά. Χρειάζεται μεγάλη καρδιά για να καταλαβαίνεις τους ανθρώπους. Αλλά και μόνον η καρδιά φωτίζει τον νου.

Άκρως ενδιαφέρουσα ήταν και η άποψη που είχε εκφράσει ο Τερζάκης για το δημοσιογραφικό λειτούργημα:

ΠΑΡ.: Ποια βαρύτητα δίνετε στη δημοσιογραφική σας συμβολή, τόσων και τόσων ετών;

ΤΕΡ.: Λογαριάζω ιδιαίτερα τη θητεία μου στη δημοσιογραφία. Δεν την είδα ποτέ σαν παραχώρηση. Μόνο στην Ελλάδα υπάρχει αυτή η κάθετη τομή ανάμεσα σε λογοτεχνία και δημοσιογραφία.

Αλλού πρόκειται για δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο Ανατόλ Φρανς κι ο Μωριάκ έχουν αφιερώσει πολλές από τις καλύτερες, τις ζωντανότερες σελίδες τους στην εφημερίδα.

Το εφήμερο δεν το δίνει το θέμα, το δίνει ο χειρισμός.

Στο τέλος της συνομιλίας τους, ο Πάρλας είχε ζητήσει από τον Τερζάκη να μοιραστεί με τους τότε νέους Έλληνες μια δική του σκέψη πολύτιμη για εκείνον, μια δική του «αρχή»:

ΠΑΡ.: Σαν τέλος, στη συζήτησή μας, θα ήθελα να σας ρωτήσω αν υπάρχει μια «αρχή», μια σκέψη δική σας, πολύτιμη για σας, που θα θέλατε να εμπιστευθείτε σ’ έναν νέο άνθρωπο που ζει στην Ελλάδα σήμερα.

ΤΕΡ.: Είναι η στιγμή να διασωθεί ο άνθρωπος μέσα στις πατρίδες. Λέμε συχνά κοσμοπολιτισμό την πράξη του εξωμότη.

Παντού η ανθρωπιά αντιμετωπίζει σήμερα μιαν οξύτατη κρίση, δεν λύνει όμως καμιά κρίση ο κυνικός μηδενισμός, όπως δεν τις λύνει και το αναμάσημα αναχρονιστικών συνθημάτων.

Ποτέ όσο μέσα σ’ αυτή τη βακχεία δεν αναφάνηκε η ανάγκη αγνών ανθρώπων. Οι αγνοί άνθρωποι, όσο περισσότερο αστοχούν ή διακωμωδούνται σήμερα, τόσο και περισσότερο γίνονται αναγκαίοι.

Αν χαθούν οι νικημένοι, θα χαθεί ο κόσμος.

Θα γίνει παρανάλωμα της ανόσιας ευτέλειας, που εμείς εδώ τη λέμε «εξυπνάδα». Όπως χάνεται μια χώρα όταν διαθέτει πολλούς σωτήρες, έτσι χαντακώνεται κι όταν παράγει υπερβολικά πολλούς έξυπνους. Αυτοί τα εμπορεύονται όλα, με αποτέλεσμα τη διάλυση του καταστήματος.

Ο κόσμος σήμερα παίζει ένα έσχατο, μοιραίο ίσως παιχνίδι. Η εποχή που έπαψε να πιστεύει στον άλλο κόσμο πάει να διαλύσει κι αυτόν που τον βρίσκει μοναδικόν…

Ο συγγραφέας και ακαδημαϊκός Άγγελος Τερζάκης, εθνική φυσιογνωμία στο χώρο των γραμμάτων επί σαράντα και πλέον χρόνια, απεβίωσε στην Αθήνα στις 3 Αυγούστου 1979, σε ηλικία 72 ετών.