Σιέρα Λεόνε: Η περιβαλλοντική νομοθεσία που δίνει τη δύναμη στους απλούς πολίτες

Πώς μπορεί ένα κράτος τόσο φτωχό όσο η Σιέρα Λεόνε, που βρίσκεται σε μια ήπειρο για την οποία οι περισσότεροι δυτικοί αδιαφορούν, να βρεθεί στο επίκεντρο της παγκόσμιας προσοχής; Όπως όλα δείχνουν, μια ανατρεπτική περιβαλλοντική νομοθεσία, μπορεί να γίνει επαρκέστατη αιτία από μόνη της.

Και αυτό γιατί από αυτή την εβδομάδα, οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στη χώρα θα είναι υποχρεωμένες να λαμβάνουν τη ρητή συναίνεση των τοπικών κοινοτήτων πριν ξεκινήσουν τις εξορύξεις, τις βιομηχανικές ή τις γεωργικές δραστηριότητες. Κάθε κάτοικος που έχει στην ιδιοκτησία του γη, θα είναι σε θέση να ασκεί βέτο σε κάθε δραστηριότητα που την επηρεάζει. Και η κυβέρνηση θα είναι υποχρεωμένη να πληρώνει τα νομικά έξοδα που θα προκύψουν σε αυτές τις διαπραγματεύσεις. Με άλλα λόγια, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα χρηματοδοτεί νομικές κινήσεις εις βάρος των εταιρειών.

• Διαβάστε επίσης: Κλιματική αλλαγή: «Το τέλος της ανθρωπότητας είναι το χειρότερο σενάριο αλλά δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε»

Θαρραλέο βήμα

Οργανώσεις για το περιβάλλον και τα εδάφη έχουν καλωσορίσει τη νομοθεσία ως θαρραλέο βήμα για τη χώρα των οκτώ εκατομμυρίων κατοίκων, που εξακολουθεί να ανήκει στις φτωχότερες του κόσμου παρά τους σημαντικούς φυσικούς πόρους της, αλλά και παρά τα χρόνια εντατικών εξορύξεων και παραγωγής φοινικέλαιου και ζαχαροκάλαμων, που οδήγησαν σε αποψίλωση των δασών, κατολισθήσεις και διάβρωση του εδάφους.

Οι νέοι νόμοι, οι οποίοι αναμένεται να υπογραφούν από τον πρόεδρο την επόμενη εβδομάδα, ανήκουν στους πρώτους του είδους τους που εφαρμόζονται στο μεγαλύτερο μέρος μιας χώρας και θα ανήκουν στους πιο αυστηρούς σε παγκόσμιο επίπεδο, σύμφωνα με παρατηρητές.

«Από όσο γνωρίζουμε, δεν υπάρχει νομικό καθεστώς πουθενά, σε κανένα ημισφαίριο, που να προσφέρει τόσο ισχυρά δικαιώματα σε κοινότητες που απειλούνται», εξήγησε στους Times της Νέας Υόρκης η Σονκίτα Κοντέχ, διευθύντρια του προγράμματος για τη Σιέρα Λεόνε στη Namati, μια μη κερδοσκοπική εταιρεία που προσφέρει νομική εκπαίδευση σε τοπικές κοινότητες.

Αντιδράσεις

Η νομοθεσία έχει προκαλέσει και αντιδράσεις, με εταιρείες να προειδοποιούν ότι θα αποτελέσει εμπόδιο σε νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Τουλάχιστον ένας σημαντικός επενδυτής δήλωσε ότι δεν πρόκειται να προχωρήσει σε νέα προγράμματα στη Σιέρα Λεόνε, εξαιτίας αυτής της νομοθεσίας.

Μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και διεθνείς οργανισμοί παλεύουν εδώ και χρόνια για να αναγκάσουν κυβερνήσεις και εταιρείες να ζητούν τη συναίνεση των ντόπιων πληθυσμών πριν ξεκινήσουν εκτεταμένες δραστηριότητες, με τις χώρες της Λατινικής και της Κεντρικής Αμερικής να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της μάχης.

«Συνήθως οι εταιρείες πετυχαίνουν την υποχώρηση των κυβερνήσεων πριν ζητήσουν συναίνεση από τους πληθυσμούς και στη συνέχεια απλώς τους “ενημερώνουν”», εξηγεί η Νατάλια Γκριν, ακτιβίστρια για το κλίμα που ζει στο Εκουαδόρ. «Προσφέρουν στους ανθρώπους ένα σάντουιτς, μετά τους βάζουν να υπογράψουν κάτι και αυτό είναι όλο».

Στη Σιέρα Λεόνε, μέχρι τώρα οι κοινότητες δεν λαμβάνονταν ιδιαιτέρως υπόψη σε τέτοια ζητήματα. Εταιρείες που εξορύσσουν χρυσό, τιτάνιο ή διαμάντια, ή που παράγουν φοινικέλαιο, συχνά υπερπηδούσαν τις διαφωνίες των κατοίκων, συνάπτοντας συμφωνίες με τοπικούς ηγέτες ή κυβερνητικούς αξιωματούχους, προκειμένου να κάνουν αυτό που ήθελαν στη γη τους.

Παγκόσμιο ζήτημα

Ο Κόρμακ Κουλινάν, δικηγόρος με ειδίκευση στα περιβαλλοντικά ζητήματα με έδρα το Κέιπ Τάουν, δήλωσε στους Times ότι το δικαίωμα που οι νομικοί αποκαλούν «ελεύθερη, προγενέστερη και πληροφορημένη συναίνεση», είναι παγκόσμιο ζήτημα.

«Οι άνθρωποι που ζουν σε ένα τόπο έχουν το μεγαλύτερο ηθικό δικαίωμα να κρίνουν και να αρνηθούν», υποστήριξε ο Καλινάν, που εκπροσωπεί αυτόχθονες Νοτιοαφρικανούς που προσπαθούν να ανακόψουν την κατασκευή των αφρικανικών κεντρικών γραφείων της Amazon στο Κέιπ Τάουν.

«Όμως αυτό το δικαίωμα συχνά δεν αναγνωρίζεται από το νόμο».

Οι χώρες που δείχνουν τον δρόμο

Το γεγονός αυτό αλλάζει σε αρκετές χώρες. Το 2018, η γειτονική στη Σιέρα Λεόνε Λιβερία, υιοθέτησε μια νομοθεσία που απαιτεί προγενέστερη συναίνεση των πληθυσμών της επαρχίας σχεδόν σε όλη την επικράτεια της χώρας. Όμως σε αντίθεση με τη Σιέρα Λεόνε, η κυβέρνηση διατηρεί το δικαίωμα να παρακάμψει τις τοπικές κοινότητες και να επιτρέψει μεταλλευτικές δραστηριότητες. Τον Φεβρουάριο, το ανώτατο δικαστήριο του Εκουαδόρ παραχώρησε ένα αντίστοιχο δικαίωμα, το οποίο όμως αφορά μόνο τις 14 αυτόχθονες φυλές της χώρας.

Τρεις από τους νέους νόμους της Σιέρα Λεόνε πηγαίνουν ακόμη πιο πέρα, σύμφωνα με περιβαλλοντολόγους, προστατεύοντας τις κοινότητες από την αρπαγή των γαιών τους, τη ρύπανση και τις εξορύξεις.

Ιδιαιτερότητες

Οι νόμοι θα εφαρμόζονται σε όλες τις επαρχίες της Σιέρα Λεόνε, όχι όμως και στην πρωτεύουσα, Φριτάουν, και τα προάστιά της, τα οποία έχουν ξεχωριστό νομικό σύστημα. Περίπου το 95% της χώρας κυβερνάται από εθιμικό δίκαιο, με άγραφους νόμους και προφορικές παραδόσεις να κρίνουν ποιος έχει δικαίωμα να κατέχει, να χρησιμοποιεί ή να μεταβιβάζει ιδιοκτησίες, με συγκεκριμένες εθνοτικές ομάδες και τις γυναίκες να είναι συχνά οι αδικημένοι.

Ένας από τους νόμους δίνει τέλος σε προγενέστερο νόμο από την εποχή της αποικιοκρατίας που ίσχυε μέχρι και σήμερα, και ο οποίος δεν επέτρεπε σε απογόνους σκλάβων να κατέχουν γη εκτός της Φριτάουν.

Η Κόντεχ σημείωσε στους Times ότι μέχρι τώρα οικογένειες μπορούσαν να εκδιωχθούν εύκολα από τη γη τους, είτε επειδή δεν μπορούσαν να αποδείξουν την ιδιοκτησία τους είτε επειδή οι εταιρείες συνήπταν συμβάσεις με μεσάζοντες.

Η νέα νομοθεσία της Σιέρα Λεόνε μεταβιβάζει τη δύναμη από τους μεσάζοντες στους ίδιους τους ανθρώπους που κατέχουν ή αξιοποιούν τη γη.

Επιπλέον, ορίζει ότι οι γυναίκες έχουν ίδια δικαιώματα ιδιοκτησίας, χωρίς να γίνονται αντικείμενο προκαταλήψεων, επιχειρώντας να καταπολεμήσει ένα πρόβλημα που μαστίζει εδώ και πολύ καιρό τη Σιέρα Λεόνε.

Οφέλη και κίνδυνοι

Αν και οι γυναίκες αποτελούν την πλειοψηφία του αγροτικού δυναμικού της χώρας, συχνά αντιμετωπίζουν εμπόδια στην ιδιοκτησία γης, σύμφωνα με την Αΐσα Φοφάνα Ιμπραήμ, καθηγήτρια σπουδών φύλου στο Πανεπιστήμιο της Σιέρα Λεόνε. Το γεγονός αυτό τις καθιστά εξαρτημένες από τον σύζυγο ή τους άνδρες συγγενείς τους, ενώ κινδυνεύουν να χάσουν την πρόσβαση στη βασική πηγή εισοδήματός τους σε περίπτωση θανάτου ή διαζυγίου.

Όμως η Ιντρίσα Ταραγουάλι, καθηγήτρια πολιτικών επιστημών στο ίδιο πανεπιστήμιο, δεν εμφανίστηκε εξίσου βέβαιη για τα οφέλη της νέας νομοθεσίας. Ένας από τους νόμους ενδέχεται να ενισχύει τις κοινότητες στις διαπραγματεύσεις με ξένες εταιρείες, σχολίασε στους Times. Όμως ένας άλλος, που υπόσχεται νέες διαδικασίες που θα κρίνουν σε ποιον ανήκει η γη, θα μπορούσε να οδηγήσει σε συγκρούσεις μεταξύ των πολιτών.

«Η γη στη Σιέρα Λεόνε είναι συνδεδεμένη με ζητήματα φυλών, εθνότητας και προέλευσης», εξήγησε. «Όμως μετά τον Έμπολα και τον Covid, είναι το νέο διαμάντι. Η εφαρμογή φιλελεύθερων πολιτικών στην ιδιοκτησία γης χωρίς τη συμπερίληψη της παράδοσης και της κουλτούρας μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις».

Ορισμένες εταιρείες έχουν επικρίνει επίσης τη νομοθεσία, υποστηρίζοντας ότι καθιστά αδύνατες τις εκτεταμένες επενδύσεις στη γεωργία, αφού οι κάτοικοι θα εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων των επενδυτών.

Από την πλευρά της, η Γκριν σημείωσε ότι οι αυτόχθονες φυλές και οι τοπικές κοινότητες έχουν δικαίωμα να γνωρίζουν περισσότερο για τις δραστηριότητες που επηρεάζουν τις ζωές τους, αλλά και δικαίωμα να ασκήσουν βέτο.

Και αν είχαν δικαίωμα να ασκήσουν βέτο, θα το έκαναν: «Οι περισσότερες κοινότητες, αν ενημερωθούν για όλες τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, θα πουν όχι».