Ντιέγκο Ριβέρα: Η τέχνη ως βασικό όπλο στον αγώνα για ισότητα

Η πιο εμπεριστατωμένη εξέταση του έργου του καλλιτέχνη εδώ και πάνω από δύο δεκαετίες, η έκθεση «Diego Rivera’s America» συγκεντρώνει περισσότερους από 150 πίνακες, τοιχογραφίες και σχέδια του Ριβέρα – καθώς και τρεις αίθουσες αφιερωμένες σε προβολές ταινιών με τοιχογραφίες μεγάλης επιρροής που δημιούργησε στο Μεξικό και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αντί να εξετάζει ολόκληρη την καριέρα του, η έκθεση επικεντρώνεται στο έργο του Ριβέρα από τη δεκαετία του 1920 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1940, όταν συνέλαβε ένα νέο όραμα για τη Βόρεια Αμερική, το οποίο εμπνεύστηκε από τα ταξίδια του στο Μεξικό και τις ΗΠΑ.

Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο είναι αφιερωμένο σε μέρη όπως το Τεχουαντεπέκ και το Μανχάταν που αιχμαλώτισαν τη φαντασία του, καθώς και στα αγαπημένα του θέματα, όπως οι αγορές του δρόμου, οι μαζικές γιορτές, οι εικόνες της εργασίας και της ανάπτυξης της βιομηχανίας.

Το αποκορύφωμα της έκθεσης είναι η τεράστια τοιχογραφία του Ριβέρα, πλάτους άνω των 70 μέτρων και ύψους 22 μέτρων, που ζωγράφισε μπροστά στο κοινό της Διεθνούς Έκθεσης Golden Gate το 1940. Το έργο των 10 πινάκων, γνωστό ως «Παναμερικανική Ενότητα», ήταν η τελευταία από τις πολλές τοιχογραφίες που έκανε ο Ριβέρα στο Σαν Φρανσίσκο. Προοριζόταν για το City College του Σαν Φρανσίσκο, αλλά δεν εγκαταστάθηκε εκεί μέχρι το 1961. Περισσότερο από μισό αιώνα αργότερα, απεγκαταστάθηκε και συντηρήθηκε σε διάστημα τεσσάρων ετών. Το περασμένο καλοκαίρι, μεταφέρθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο, όπου εκτίθεται σε μια γκαλερί στο ισόγειο. Θα επιστραφεί στο City College του Σαν Φρανσίσκο το 2023.

• Διαβάστε ακόμα: Φρίντα Κάλο: Η θυελλώδης ζωή της ζωγράφου που όλοι λατρεύουν

Η έκθεση «Η Αμερική του Ντιέγκο Ριβέρα» εξυμνεί την επιθυμία του καλλιτέχνη, όπως αναφέρει στον κατάλογο ο επιμελητής James Oles, να «χρησιμοποιήσει την τέχνη του ως βασικό όπλο – άλλοτε αμβλύ, άλλοτε λεπτό ή σαγηνευτικό – στον ουτοπικό αγώνα για μεγαλύτερη φυλετική και κοινωνική ισότητα, ασφάλεια και δικαιοσύνη».

Ο Ριβέρα πήγε στην Ευρώπη το 1907 και, ως μέλος της εκκολαπτόμενης πρωτοπορίας του Παρισιού, παρακολούθησε από την πρώτη σειρά τη γέννηση του κυβισμού, του οποίου τη σφιχτή και λιγομίλητη αντίληψη κατέκτησε γρήγορα, προσαρμόζοντάς την αργότερα στα δικά του, πιο φλύαρα και χαλαρά, σχέδια.

Μέχρι το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σύμφωνα με τον Oles, «αισθητικές θεωρίες, κριτικές εκθέσεων και ερωτικές σχέσεις ήταν το μόνο που είχε σημασία» για τον Ριβέρα. Αλλά το 1921, όταν τον παρέσυρε πίσω στο Μεξικό η μετεπαναστατική κυβέρνηση του Álvaro Obregón, όλα είχαν αλλάξει.

Φορτισμένος από νέες πολιτικές πεποιθήσεις και εμπνευσμένος από τα αναγεννησιακά murals που είχε δει στην Ιταλία, ο Ριβέρα άρχισε να ζωγραφίζει τοιχογραφίες. Αποδείχτηκε, όπως το έθεσε ο βιογράφος του Bertram Wolfe, «ένα από αυτά τα τέρατα της γονιμότητας», δουλεύοντας πολλές μέρες σε γιγαντιαίες σκαλωσιές. Αυτός και οι συνάδελφοί του τοιχογράφοι – κυρίως ο José Clemente Orozco και ο David Alfaro Siqueiros – προσπαθούσαν να σφυρηλατήσουν μια νέα μεξικανική ταυτότητα και να προωθήσουν νέες φιλοδοξίες για το Μεξικό, για την Αμερική, για τους εργάτες του κόσμου.

Ένα ταξίδι στον Ισθμό του Τεχουαντεπέκ στη νότια Οαχάκα το 1922 έβαλε τον Ριβέρα σε μια νέα πορεία: Δεν θα ζωγράφιζε πλέον συνθέσεις φορτωμένες με ασαφείς συμβολισμούς. Αντ’ αυτού, θα προτιμούσε καθημερινά μεξικανικά θέματα, εστιάζοντας στην εργασία, την οικογενειακή ζωή, τις γιορτές και τις αγορές. «Υπάρχουν πολλά που πρέπει να αγαπήσουμε σε αυτά τα έργα που δείχνουν άνδρες και γυναίκες να φτιάχνουν τορτίγιες, να αλέθουν καλαμποκάλευρο, να ψάχνουν για σκουπίδια, να πουλάνε λουλούδια και κολοκύθια καλαμποκιού, να κουβαλούν καλάθια με φρούτα ή λουλούδια και να πλένουν ρούχα» λέει ο Oles.

Ωστόσο, τα πιο φιλόδοξα και επιδραστικά έργα του ήταν οι τοιχογραφίες του. Μεταξύ 1923 και 1929, ο Ριβέρα ολοκλήρωσε περισσότερες από 200 τοιχογραφίες για κυβερνητικά ιδρύματα στο Μεξικό. Υπήρχε κάτι το ιδιόρρυθμο σε αυτό το εγχείρημα, το οποίο – παρ’ όλο τον αντίκτυπό του στον κόσμο της τέχνης – φαινόταν προορισμένο να γίνει δεκτό με ένα είδος νοσταλγίας. Και αυτό γιατί η δημόσια, σκεπτόμενη τέχνη είχε αντικατασταθεί -στην πραγματικότητα είχε κατατροπωθεί- από τον κινηματογράφο.

Όταν η θητεία του Ομπρεγκόν ως προέδρου έφτασε στο τέλος της, οι παραγγελίες τοιχογραφιών στο Μεξικό στέρεψαν, αναγκάζοντας τον Ριβέρα και τους συναδέλφους του να αναζητήσουν προστάτες στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πολλοί Αμερικανοί είχαν ήδη γοητευτεί από την πολυσυζητημένη πολιτιστική άνθιση του Μεξικού, οπότε ο Ριβέρα βρήκε ένα δεκτικό κοινό.

Όταν ήρθε στις Ηνωμένες Πολιτείες με τη σύζυγό του, Φρίντα Κάλο, τον Νοέμβριο του 1930, δεν ήταν μόνο για να εκπληρώσει παραγγελίες τοιχογραφιών και να βρει προστάτες. Ήταν επίσης για να αποθεωθεί στο νεοσύστατο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, όπου ο Ριβέρα ήταν μόλις ο δεύτερος καλλιτέχνης στον οποίο δόθηκε ατομική έκθεση (ο πρώτος ήταν ο Ανρί Ματίς).

Το 1932, ο Ριβέρα δημοσίευσε ένα δοκίμιο με τίτλο «Ο Μίκυ Μάους και η αμερικανική τέχνη», στο οποίο εξυμνούσε τον χαρακτήρα του Ντίσνεϊ και τους καρτούν φίλους του «τους γνήσιους ήρωες της αμερικανικής τέχνης στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα». Προέβλεψε ότι, μετά την επανάσταση, τα κινούμενα σχέδια -με το τυποποιημένο σχέδιο, τα σαφή μηνύματα και τα προκαθορισμένα νοήματα- θα ήταν το πιο αγαπημένο μέσο του λαού.

Η σύντροφός του Φρίντα Κάλο, από την άλλη, έβαλε στόχο να κάνει κάτι πολύ πιο ιδιωτικό, ιδιοσυγκρασιακό και ψυχολογικά φορτισμένο. Δεν ήταν μόνο καλύτερη καλλιτεχνικά, αλλά και -ως φεμινίστρια πρωτοπόρος- πιο ισχυρή πολιτικά.

Ένας μυθικός έρωτας

Οι Φρίντα Κάλο και Ντιέγκο Ριβέρα ζωγράφιζαν ο ένας τον άλλον για 25 χρόνια ενώ παρά το πάθος δεν έζησαν ποτέ μια τυπική ιστορία αγάπης. Είχαν βρώμικους καβγάδες, πολλαπλές εξωσυζυγικές σχέσεις και μάλιστα χώρισαν το 1939 για να ξαναπαντρευτούν ένα χρόνο αργότερα.

Η Κάλο ήταν περισσότερο γνωστή για τις αυτοπροσωπογραφίες της – 65 από τα 150 έργα που δημιούργησε απεικόνιζαν τον εαυτό της. Οι δύο τους γνωρίστηκαν όταν η Κάλο εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα του Μεξικού και ζήτησε συμβουλές από τον πετυχημένο ζωγράφο, ο οποίος ήταν 20 χρόνια μεγαλύτερός της.

Το ζευγάρι παντρεύτηκε το 1929 και δύο χρόνια αργότερα, ενώ έμενε στο Σαν Φρανσίσκο, Κάλο ζωγράφισε το γαμήλιο πορτρέτο. Η κορδέλα που κρατιέται στο ράμφος ενός περιστεριού πάνω από το ζευγάρι γράφει: «Εδώ μας βλέπετε, εμένα τη Φρίντα Κάλο, με τον αγαπημένο μου σύζυγο Ντιέγκο Ριβέρα. Ζωγράφισα αυτά τα πορτρέτα στην όμορφη πόλη του Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνια, για τον φίλο μας Άλμπερτ Μπέντερ, και ήταν τον μήνα Απρίλιο του έτους 1931».

Το μήνυμα είναι ένα μήνυμα αγάπης. Όμως, όπως ειπώθηκε, η τεταμένη απεικόνιση του ζευγαριού υποδηλώνει μια διαφορετική ιστορία. Η μεγαλόσωμη φιγούρα του Ριβέρα κοιτάζει μακριά από τη σύζυγό του, ενώ τα μάτια του στέκουν αμήχανα προς το μέρος μας. Κρατάει μια παλέτα και πινέλα, υποδηλώνοντας ότι είναι ο εξαιρετικός μαέστρος. Το κεφάλι της Κάλο γέρνει προς το μέρος του, το ένα χέρι σφίγγει το στομάχι της, ενώ το άλλο είναι απαλά τοποθετημένο στο χέρι του.

Στο πλαίσιο της εποχής της, η συμβολή της Κάλο ως γυναίκας προς τον μοντερνισμό ήταν αξιοσημείωτη. Στο σύγχρονο μάτι, φαίνεται σαν η Κάλο να είναι κατώτερη από τον Ριβέρα, καθώς απεικονίζεται ως σωματικά μικρότερη από αυτόν. Στην πραγματικότητα, η Κάλο ήταν πολύ μικρότερη σωματικά και ο Ριβέρα ζύγιζε τρεις φορές περισσότερο, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα που πρέπει να ειπωθούν για την απεικόνισή της στον πίνακα και τον ρόλο της στη σχέση τους. Η Κάλο αναγνωρίστηκε ως σύμβολο του φεμινισμού και του κινήματος LGBT.

Η Κάλο κάποτε έγραψε στο ημερολόγιό της ότι ο Ριβέρα ήταν τα πάντα για εκείνη: «Ντιέγκο = ο σύζυγός μου / Ντιέγκο = ο φίλος μου / Ντιέγκο = η μητέρα μου / Ντιέγκο = ο πατέρας μου / Ντιέγκο = ο γιος μου / Ντιέγκο = εγώ / Ντιέγκο = το Σύμπαν».  Οι κλωστές από το κεφάλι του παραδοσιακού μεξικάνικου φορέματος που φοράει σχηματίζουν έναν ιστό, απεικονίζοντας τον εαυτό της ως παγιδευμένο σε έναν ρομαντισμό που τα καταναλώνει όλα.

*Η έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του σαν Φρανσίσκο θα διαρκέσει μέχρι τις 2 Ιανουαρίου του 2023