«Λίγο μετά το γεύμα (σ.σ.: 13 Σεπτεμβρίου 1922), ξέσπασε φωτιά πολύ κοντά στο σχολείο και επεκτάθηκε ταχύτατα. Είδα με τα ίδια μου τα μάτια έναν Τούρκο αξιωματικό να μπαίνει μέσα σ’ ένα σπίτι, κρατώντας μικρούς τενεκέδες με πετρέλαιο ή βενζίνη και μέσα σε λίγα λεπτά το σπίτι τυλίχθηκε στις φλόγες. Οι δάσκαλοί μας και τα κορίτσια είδαν Τούρκους που φορούσαν κανονικές στολές του τουρκικού στρατού και σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα στολές αξιωματικού, να χρησιμοποιούν μακριά ραβδιά που είχαν στην άκρη τους κουρελόπανα, τα οποία βύθιζαν σε έναν τενεκέ γεμάτο υγρό και τα μετέφεραν κατόπιν μέσα σε σπίτια, που καίγονταν ύστερα από λίγο…». Η μαρτυρία κουβαλάει το φορτίο των 100 χρόνων από τα γεγονότα που αφηγείται και ανήκει στη Μίνι Μιλς, διευθύντρια του Αμερικανικού Κολλεγιακού Ινστιτούτου Θηλέων της Σμύρνης. Τη διέσωσε ο Εντουαρντ Χέιλ Μπίρσταντ στη «Μεγάλη προδοσία» το 1924 και την αποθησαύρισε επίσης ο Κωνσταντίνος Χατζηδημητρίου στο «Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από τις αμερικανικές πηγές» (Νέα Υόρκη, 2005, Aristide D. Caratzas). Το βιβλίο του διδάκτορος Βυζαντινής, Οθωμανικής και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Columbia κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Λαβύρινθος, σε μετάφραση του Θαλή Ν. Καραγιαννόπουλου. Από το βιβλίο, όπου παρουσιάζονται ντοκουμέντα και έγγραφα των αμερικανικών πηγών – αρκετά εξ αυτών αδημοσίευτα μέχρι πρότινος -, δημοσιεύουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

«Εχουμε οργανώσει επιτροπή ανακούφισης καταστροφής»
Ο Υπατος Αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη (Μπρίστολ) προς τον ασκούντα χρέη Υπουργού Εξωτερικών:

Κωνσταντινούπολη, 6 Σεπτεμβρίου 1922 – μεσημβρία (ελήφθη 10:25 μ.μ.).

168. Για τον Αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό. Οι συνθήκες που επικρατούν στην Σμύρνη λόγω της στρατιωτικής κατάστασης, μπορεί να καταλήξουν σε μια μεγάλη καταστροφή. Εχω λάβει από την Βρετανική Υπατη Αρμοστεία αίτημα συνδρομής των προσφύγων. Είχα συνάντηση με εκπροσώπους Αμερικανικών οργανώσεων, αρωγής και φιλανθρωπικών, στην Κωνσταντινούπολη και έχουμε οργανώσει επιτροπή ανακούφισης καταστροφής για την κατάσταση στην Σμύρνη, που αποτελείται από μέλη αυτών των οργανώσεων. Ο ταγματάρχης Ντέιβις, ως ειδικό μέλος της επιτροπής ανακούφισης καταστροφής, μαζί με ιατρική μονάδα θα μεταβεί με αντιτορπιλικό στην Σμύρνη, θα μελετήσει την κατάσταση και θα προβεί σε συστάσεις. Εδώ δεν υφίστανται διαθέσιμοι πόροι για εργασία αρωγής στην Σμύρνη. Ζητώ θερμά να πληροφορηθώ τηλεγραφικώς ότι το εδώ παράρτημα εξουσιοδοτείται να απευθυνθεί στα κεντρικά για πόρους, υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί θα αξιοποιηθούν μόνον εφ’ όσον παραστεί ανάγκη. Συνιστώ όπως καταστεί αμέσως διαθέσιμο το ποσό 50.000 δολαρίων για το εδώ παράρτημα. Αποστέλλω το παρόν μήνυμα κρυπτογραφημένο, προκειμένου να μην καταστεί ευρέως γνωστή η πρόθεσή μας να αναλάβουμε έργο αρωγής στην Σμύρνη και για τον ίδιο λόγο συνιστώ να μην διατεθούν πόροι από τον Ερυθρό Σταυρό ή από άλλους οργανισμούς γι’ αυτό το έργο. Θα ασκήσω όλη μου την επιρροή, προκειμένου να συμμετάσχουν πλήρως οι Σύμμαχοι σε οποιαδήποτε απαραίτητη ανακούφιση στην Σμύρνη. Θα σας κρατώ ενήμερο σχετικά με οποιαδήποτε προτεινόμενη δαπάνη. ΜΠΡΙΣΤΟΛ.

ΠΗΓΗ: Εγγραφα Διεθνών Σχέσεων Η.Π.Α., 1922, σσ. 415-416.

«Δεν πέρασε ούτε μια ώρα δίχως ν’ ακουστεί ο κρότος του μουσκέτου»
«Η κρίσιμη ώρα είχε φτάσει, έριξα μια ματιά στο ρολόι μου. Ηταν 11.55 π.μ. (σ.σ.: 9 Σεπτεμβρίου). Εκεί πέρα, γύρω στις 100 γυάρδες μακριά, ήταν η εμπροσθοφυλακή του στρατού του Κεμάλ, με τα λάβαρα να κυματίζουν, με τα κορμιά στητά, με στολές κάπως άτακτες, άνδρες που φορούσαν τα χειρότερα δυνατά ρούχα, αλλά με παράστημα που αντιστάθμιζε αυτό που έλειπε από την στολή (…)

Είχε εκδώσει προκηρύξεις που ανήγγελλαν ότι δεν θα επιδειχθεί καμιά εχθρότητα απέναντι στους πρόσφυγες του εχθρού και ότι αυτοί δεν πρέπει να φοβούνται ότι θα τους συμβεί κάτι κακό (…) Παρά τις διαβεβαιώσεις αυτές, ένας Αρμένιος που ήταν κρυμμένος μέσα στο πλήθος, σε απόσταση περίπου 50 γυάρδες από το σημείο που στεκόμασταν, βγήκε μπροστά και πέταξε μια βόμβα στην εμπροσθοφυλακή των στρατιωτών. Κανείς δεν τραυματίσθηκε εκτός από τον ίδιο τον Αρμένιο, ο οποίος πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε αμέσως από έναν Τούρκο ιππέα. Από την στιγμή εκείνη επικράτησαν ο θάνατος και η καταστροφή. Πυροβολισμοί γέμισαν τον αέρα και μέχρις ότου πυρπολήθηκε η πόλη δεν πέρασε ούτε μια ώρα δίχως ν’ ακουστεί ο κρότος του μουσκέτου, είτε μέσα στην κυρίως πόλη είτε στα περίχωρα (…)

Η προκυμαία κατέστη σκηνή πανικού. Μερικοί έπεσαν κάτω προσπαθώντας να αποφύγουν τις σφαίρες. Αλλοι προσπάθησαν να τρέξουν μέσα στα στενά δρομάκια που οδηγούσαν από την προκυμαία, ενώ άλλοι ακόμα πιο απελπισμένοι ρίχνονταν στην θάλασσα. Το πλήρωμα του Sardegna, φοβούμενο μήπως κάποιες αδέσποτες σφαίρες έβρισκαν τον δρόμο μέχρι το καράβι, βιάστηκε να κόψει τα παλαμάρια με ένα τσεκούρι αντί να τα λύσει (…)

Ο τουρκικός στρατός εξακολουθούσε να έρχεται και να διασχίζει την πόλη, καταδιώκοντας τους Ελληνες ολόκληρο το απόγευμα (…) Τα καφενεία ωστόσο ήταν όλα έρημα, ενώ οι ιππήλατες άμαξες, που μέχρι εκείνο το πρωί πηγαινοέρχονταν στην προκυμαία, δεν φαίνονταν πια πουθενά (…) Το βράδυ ακούγονταν συχνά σποραδικοί πυροβολισμοί και αυτή η κατάσταση συνεχίστηκε όλη την νύχτα. Τα ίδια περίπου και την Κυριακή. Η πόλη εξακολουθούσε να νεκρώνει (…)»

ΠΗΓΗ: Oran Raber, «New light on the destruction of Smyrna» (1923)

«Οι Τούρκοι έκαψαν την πόλη με σχέδιο»

Τα δύο ανέκδοτα έγγραφα από τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ, που σχετίζονται με το ερώτημα ποιος ήταν ο αυτουργός για την πυρκαγιά στις χριστιανικές συνοικίες της Σμύρνης.

1. Ληφθέν τηλεγράφημα
Κωνσταντινούπολη
Ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου 1922
Ελήφθη στις 3 μ.μ.
Προς τον Υπουργό Εξωτερικών (σ.σ.: Τσαρλς Χιουζ)
Ουάσιγκτον
185. 15 Σεπτεμβρίου, μεσημβρία.
Ακολουθεί από την Σμύρνη: «Δεκατέσσερεις. Είμαι πεπεισμένος ότι οι Τούρκοι έκαψαν την Σμύρνη εκτός από την τουρκική συνοικία, ακολουθώντας συγκεκριμένο σχέδιο προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα της χριστιανικής μειονότητας, αναγκάζοντας τους συμμάχους να εκκενώσουν τις χριστιανικές μειονότητες. Πιστεύω ότι τώρα θα προετοιμάσουν επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης· Μέρριλ (σ.σ.: ο υποπλοίαρχος, αξιωματικός πληροφοριών του Ναυτικού των ΗΠΑ στην Σμύρνη)»
ΜΠΡΙΣΤΟΛ

2. Τηλεγράφημα σταλέν προς το Υπουργείο Εξωτερικών Ουάσιγκτον
Κυβέρνηση
Υπουργός Εξωτερικών
Θωρηκτό Η.Π.Α. Maryland
Αριθμός 50 για τον Χιουζ
Ημέτερο/44, 15/ Σεπτεμβρίου/3/μ.μ.

Κατάσταση/στην/Εγγύς/Ανατολή/άκρως/λεπτή,/με/πιθανότητα/περιπλοκών/ οι οποίες θα/εμπλέξουν/την Μεγάλη Βρετανία/και/συμμάχους/σε/πόλεμο με/την Τουρκία./…
Εμπιστευτικές/πληροφορίες/που ελήφθησαν από/τους πολλούς αξιωματούχους μας στην Σμύρνη/και από το Βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών/υποδεικνύουν/ ότι οι Τούρκοι έκαψαν/την πόλη/σύμφωνα με/συγκεκριμένο/σχέδιο προκειμένου/ να επιλύσουν/το πρόβλημα/της χριστιανικής/μειονότητας/μέσω/εξαναγκασμού/ εκκενώσεως/των μειονοτήτων./Η επιστροφή/αρκετών/εκατοντάδων χιλιάδων χριστιανών/στα σπίτια τους/έχει καταστεί/όπως φαίνεται/αδύνατη/λόγω της/ολικής/καταστροφής/των χωριών/από/τους υποχωρούντες/ Ελληνες/καθώς επίσης/ και από/την προέλαση των Τούρκων.
Αναφορές/δηλώνουν /βαριές απώλειες/αμερικανικών περιουσιών /στην Σμύρνη. Οι εκ γενετής Αμερικανοί είναι όλοι τους ασφαλείς. Καμία/περαιτέρω/λεπτομέρεια/δεν ελήφθη/σχετικά/με αγνοούμενους/πολιτογραφημένους πολίτες./Τρία/ αμερικανικά αντιτορπιλικά/εξακολουθούν να βρίσκονται/στην Σμύρνη/συνδράμοντας/τους λειτουργούς/αρωγής/και στην προστασία/της Αμερικανικής/περιουσίας/ που γλύτωσε/από την φωτιά.
Φίλλιπς
Ενεργών ως
NE/AWD/LVD

Σημειώνει σχετικά ο συγγραφέας Κ. Χατζηδημητρίου: «Αυτά τα αδημοσίευτα μέχρι σήμερα έγγραφα δείχνουν προφανώς ότι ήδη από τις 15 Σεπτεμβρίου ο ναύαρχος Μπρίστολ, Υπατος Αρμοστής των Η.Π.Α. στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και το Υπουργείο Εξωτερικών των Η.Π.Α. είχαν λάβει πληροφορίες, που θεωρούσαν αξιόπιστες, σύμφωνα με τις οποίες ο Τούρκοι κεμαλιστές ήταν υπαίτιοι της πυρκαγιάς στην Σμύρνη. Γνώριζαν επιπλέον ότι η πυρκαγιά είχε ανάψει σκοπίμως, με κίνητρα πολιτικά. Αυτές οι πηγές συμφωνούν απολύτως με τις δημοσιευμένες αφηγήσεις του Προξένου των Η.Π.Α. Χόρτον, καθώς και άλλων Αμερικανών αυτοπτών μαρτύρων. Δεδομένης της ύπαρξης αυτών των επισήμων εγγράφων του Υπουργείου Εξωτερικών των Η.Π.Α., είναι σαφές ότι το Υπουργείο Εξωτερικών εξακολουθούσε ακόμα να συγκαλύπτει και να αποκρύπτει τις πληροφορίες που διέθετε, σχετικά με την τουρκική ενοχή, μέχρι τις 26 Σεπτεμβρίου 1923, οπότε ο Υπουργός Εξωτερικών απάντησε σε ερωτήσεις τις οποίες του έθεσε ο γερουσιαστής Χένρυ Κάμποτ Λοτζ. Προκειμένου να αποκαλυφθεί όλη η αλήθεια σχετικά με αυτήν την ηθελημένη συγκάλυψη σημαντικών πληροφοριών, ως ζήτημα της κυβερνητικής πολιτικής των Η.Π.Α., θα πρέπει και πάλι να αναμένουμε μια περιεκτική δημοσίευση και μελέτη των πολυάριθμων επισήμων και ανεπίσημων αμερικανικών πηγών, οι οποίες εξακολουθούν να παραμένουν αναξιοποίητες».

Headlines