Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: Οι κρισιμότερες σελίδες του πολιτικού του ημερολογίου

Ο Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης και μία από τις επιδραστικότερες πολιτικές φυσιογνωμίες του περασμένου αιώνα, δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας.

Οι κομβικές ημερομηνίες της πολιτικής του καριέρας και της θητείας του είναι αρκετές, με τη βοήθεια όμως του «ΒΗΜΑΤΟΣ» και του αφιερώματος της 12ης Μαρτίου 1995, ανοίγουμε το πολιτικό του ημερολόγιο και επιχειρούμε να αφηγηθούμε συνοπτικά τις 8 κρισιμότερες ημέρες της πορείας του ως ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης.

• Διαβάστε επίσης: Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: Ο τελευταίος ηγέτης της ΕΣΣΔ μέσα από τα δικά του λόγια

Hμέρα 1η: Η εκλογή του

Στις 10 Μαρτίου 1985, ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Κονσταντίν Oυστίνοβιτς Τσερνένκο πεθαίνει. Ο Ιγκόρ Κουζμίτς Λιγκατσόφ, υψηλόβαθμο στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ) περιγράφει τις κρίσιμες στιγμές πριν την εκλογή του Γκορμπατσόφ ως νέου γενικού γραμματέα του κόμματος και ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης.

Είναι βράδυ της 10ης Μαρτίου 1985, βρισκόμαστε στην αίθουσα συνεδριάσεων του Πολίτμπιρο, αφηγητής μας ο Λιγκατσόφ:

«Σε λίγο ήρθαν όλα τα μέλη του Πολιτικού Γραφείου και κάθησαν στις θέσεις τους. (…) Ο Γκορμπατσόφ, που τους τελευταίους μήνες διηύθυνε τις συνεδριάσεις του ΠΓ (Ο Τσερνιένκο ήταν ήδη βαριά άρρωστος), ήταν καθισμένος πίσω από το γραφείο του προέδρου. Όχι όμως στο κέντρο, περισσότερο πλάγια. Αυτό έδειχνε ότι το ερώτημα ποιος θα ήταν ο νέος γενικός γραμματέας δεν είχε καθόλου επιλυθεί.

»Τηρήσαμε, όπως έπρεπε, σιγή ενός λεπτού στη μνήμη του Κονσταντίν Ουστίνοβιτς. Έπειτα ο Γκορμπατσόφ έθεσε μια από τις πιο σημαντικές ερωτήσεις: “Πότε θα συγκληθεί η ολομέλεια της ΚΕ και πότε θα εκλέξουμε τον νέο γενικό γραμματέα; (…) Nομίζω ότι πρέπει να συγκαλέσουμε την ΚΕ αύριο, χωρίς να χάσουμε χρόνο”

Η 11η Μαρτίου περνά χωρίς να υπάρξει λύση. Καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις έπαιξε ένα από τα ιερά τέρατα του ΚΚΣΕ ο υπουργός Εξωτερικών, Aντρέι Αντρέγιεβιτς Γκρομίκο.

Το πρωί της επομένης, 12ης Μαρτίου, ο Γκρομίκο τηλεφωνεί στον Λιγκατσόφ.

– Ιγκόρ Κουζμίτς, ποιον θα εκλέξουμε γενικό γραμματέα; Κάταλαβα ότι ρωτώντας με ο Γκρομίκο ήξερε τι απάντηση θα έπαιρνε

–  Αντρέι Αντρέγεβιτς, το θέμα δεν είναι απλό. Αλλά νομίζω ότι πρέπει να εκλέξουμε τον Γκορμπατσόφ. Αυτό είναι το αίσθημα πολλών περιφερειακών γραμματέων και μελών της ΚΕ.

–  Και εγώ νομίζω το ίδιο. Και πώς νόμιζετε ότι πρέπει να προωθήσουμε την υποψηφιότητά του;

–  Θα ήταν πολύ καλά αν το κάνετε εσείς ο ίδιος, Αντρέι Αντρέγεβιτς»

Στη συνεδρίαση που έγινε το μεσημέρι της ίδιας ημέρας ο Γκρόμικο έκανε ακριβώς αυτό.

«Σηκώθηκε ο Γκρομίκο. Όλα έγιναν αμέσως με έναν απ­ρόσμενο τρόπο. Δεν θυμάμαι ούτε αν ζήτησε τον λόγο…Ο Αντρέι Αντρέγεβιτς μίλησε καλά, με φωνή επαγγελματική, διπλωματική θα μπορούσα να πω.  “Σκέφθηκα πολύ και προτείνω να εξετάσουμε την υποψηφιότητα του Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς”

»Τα λόγια του Γκρομίκο είχαν μεγάλο βάρος…Μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι η παρέμβασή του ήταν για πολλούς αναπάντεχη. Ήταν ένας ηγέτης της μπρεζνιεφικής εποχής. Αν ξεκινούσε από τις προσωπικές του πεποιθήσεις, θα του πήγαινε να δει στη θέση του γενικού γραμματέα έναν άνθρωπο πιο υπάκουο».

Ημέρα 2η: Το ζήτημα Γέλτσιν

Βρισκόμαστε στον Οκτώβριο του 1987, και όπως σημειώνει ο Στέλιος Κούλογλου «η περεστρόικα και η γκλάσνοστ (διαφάνεια) (…) βαδίζουν όπως τα είχε προβλέψει ο εμπνευστής τους – πρόκειται για αλλαγές που επιδιώκουν να απαλλάξουν το καθεστώς από τις πιο αποκρουστικές πλευρές τους, χωρίς όμως να αμφισβητούν τη σοσιαλιστική ουσία του.

»Η μόνη παραφωνία ονομάζεται Μπόρις Γέλτσιν. Ο πρώτος γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης της Μόσχας συμπεριφέρεται σαν ταύρος εν υαλοπωλείω: ανοίγει πηγαδάκια με τους πολίτες (…), προκαλεί σκάνδαλα συλλαμβάνοντας διεφθαρμένους κρατικούς λειτουργούς, επιτίθεται εναντίον της κομματικής γραφειοκρατίας ζητώντας επιτάχυνση των μεταρρυθμίσεων».

Ο Γέλτσιν όμως το πάει ακόμα παρακάτω. Σε συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής καταφέρεται κατά της συζύγου του σοβιετικού ηγέτη, Ραΐσα Γκορμπάτσοβα, για τις πολυτελείς εμφανίσεις της. Ο Γκορμπατσόφ έξαλλος εισηγείται την καθαίρεσή του.

«Στη συνέχεια ο έκπτωτος γραμματέας της πρωτεύουσας υποχρεώνεται σε μια ατιμωτική αυτοκριτική μέσα στο κόμμα, αλλά η δημοτικότητά του αυξάνεται κατακόρυφα στην υπόλοιπη κοινωνία.

»Ηρωοποιώντας τον Γέλτσιν ο Γκορμπατσόφ δεν έχει δημιουργήσει μόνο έναν προσωπικό αντίπαλο διψασμένο για ρεβάνς, αλλά και μια εναλλακτική λύση απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό.

Ημέρα 3η: Τα πρώτα πισώπλατα μαχαιρώματα

Μάρτιος 1988. Η «ιδεολόγος» του  Λένινγκραντ, Νίνα Αντρέγεβα δημοσιεύει σε μοσχοβιτική εφημερίδα άρθρο εναντίον της περεστρόικα, το οποίο φαίνεται να χαίρει ισχυρής στήριξης από σημαντικά στελέχη του κόμματος.

«Ο Λιγακτσόφ ζητάει από όλες τις κομματικές οργανώσεις να “μελετήσουν” υποχρεωτικά τις απόψεις τής Αντρέγεβα. (…)

« Ένας επιθετικός Γκορμπατσόφ φέρνει την υπόθεση στο Πολιτικό Γραφείο ζητώντας από κάθε μέλος να πάρει θέση. (…) Η σοβιετική ηγεσία διχάζεται (…) Ο Αντρέι Γκρομίκο, ο μέλλων πραξικοπηματίας Μπακλάνοφ και ο τότε αρχηγός της Κα-Γκε-Μπε Τσέμπρικοφ εγκρίνουν λίγο πολύ τις θέσεις τής Αντρέγεβα»

Ο Γκορμπατσόφ τελικά επικρατεί και λίγους μήνες αργότερα αφαιρεί από τον Λιγκατσόφ τις βασικές του αρμοδιότητες.

Ημέρα 4η: Η πτώση του τείχους του Βερολίνου

9 Νοεμβρίου 1989. Το τείχος που χωρίζει το Δυτικό Βερολίνο από το Ανατολικό καταργείται και μαζί με αυτό καταργούνται και τα σύνορα που χωρίζουν τη Δυτική από την Ανατολική Γερμανία, που έφερε την επίσημη ονομασία Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας.

Ο Ψυχρός Πόλεμος τελειώνει.

«Ο σοβιετικός πρόεδρος έχει ήδη απορρίψει την προσφυγή στις παλιές μεθόδους: το καλοκαίρι της ίδιας χρόνιας ούτε καν συζητεί την πρόταση Τσαουσέσκου για μία ακόμη “φιλική” εισβολή των δυνάμεων του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Πολωνία, όπου ορκιζόταν η πρώτη μη κομμουνιστική κυβέρνηση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

»Η πτώση του τείχους έχει περισσότερο συμβολική σημασία: οι εξελίξεις στις δορυφορικές χώρες έχουν πάρει μια τέτοια ανεξέλεγκτη τροπή που κάνουν αναπόφευκτη την πτώση της σοβιετικής αυτοκρατορίας»

Ημέρα 5η: Το θανάσιμο σφάλμα της εισβολής στο Αζερμπαϊτζάν

Ιανουάριος 1990. Πόλεμος εξελίσσεται μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. «Τα σοβιετικά τανκς θα εισβάλουν στο Μπακού, σκοτώνοντας 150 αζέρους πολίτες.

»Η επίσημη δικαιολογία της εισβολής ήταν το αντιαρμενικό πογκρόμ, που πράγματι λάμβανε τότε χώρα στην πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν, αλλά η πραγματική αιτία είναι ότι η εξουσία του Κ.Κ. κατέρρεε υπό το βάρους του αντιπολιτευόμενου Λαϊκού Μετώπου που ζητούσε μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τη Μόσχα. (…)

Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Γκορμπατσοφ παραδέχεται για πρώτη φορά ότι την εισβολή την είχε διατάξει ο ίδιος.

«Όταν αποστέλλονται στρατεύματα για να σταματήσουν μια αιματοχυσία, δημιουργείται μια νέα σύγκρουση και χύνεται πάλι αίμα», θα δηλώσει απολογούμενος.

Ημέρα 6η: Το Νομπέλ Ειρήνης

15 Oκτωβρίου 1990. Λίγους μήνες μετά την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων στο Μπακού, απονέμεται στον Γκορμπατσόφ το Νομπέλ Ειρήνης. Η εντός συνόρων δημοτικότητα όμως του σοβιετικού ηγέτης βρίσκεται χαμηλότερα από ποτέ.

Ημέρα 7η: Το πραξικόπημα του 1991

Στα τέλη του Δεκεμβρίου 1990 και ενώ ο Γκορμπατσόφ, πολιτικά πλέον απομονωμένος, βρίσκεται σε μία συντηρητική στροφή της πολιτικής του, αγνοεί προειδοποιήσεις για επερχόμενο πραξικόπημα.

«Ο άλλοτε στενός συνεργάτης του (σ.σ. ο ήδη παραιτηθείς ΥΠΕΞ, Έντβαρντ Σεβαρντνάτζε) προειδοποίει σε μια θυελλώδη συνεδρίαση της Βουλής για το “επερχόμενο πραξικόπημα”, αλλά περιτριγυρισμένος από τους συντηρητικούς ο Γκορμπατσόφ ρωτάει απορημένος στη διάρκεια της ίδιας συνεδρίασης: “Ποιο πραξικόπημα; Kαι ποιος θα το κάνει;”

»Θα πάρει την απάντηση τον Αύγουστο του 1991, όταν ο αντιπρόεδρος Γενάγεφ τον επισκέπτεται στην προεδρική ντάτσα της Κριμαίας εκ μέρους της “Eπιτροπής Έκτακτης Ανάγκης”.

»Η πρόταση του Γενάγεφ είναι απλή και δεν προβλέπει αντικατάσταση του Γκορμπατσόφ ούτε από τη θέση του προέδρου ούτε από του γενικού γραμματέα:

“Πρόεδρε, μείνετε για ορισμένες ημέρες εδώ. Υποστηρίζοντας ότι είσθε άρρωστος, θα κάνουμε εμείς τη βρώμικη δουλειά και μετά επιστρέφετε στη Μόσχα και να αναλαμβάνετε τα καθήκοντά σας”

Ο Γκορμπατσόφ θα αρνηθεί οποιαδήποτε συνδιαλλαγή με τους συνωμότες. Οι ημέρες εκείνες όμως θα τον σημαδέψουν για πάντα.

«Εκείνη την ημέρα συνέβη ό,τι χειρότερο μπορούσε να μου συμβεί: η προδοσία. Αυτό θα με ακολουθεί ως το τέλος της ζωής μου» θα δήλωνε έκτοτε ο Γκορμπατσόφ.

Δύο ημέρες αργότερα, οι πραξικοπηματίες θα καταρρεύσουν. Η κίνησή τους δεν βρήκε το απαραίτητο λαϊκό έρεισμα ή έστω ανοχή. Ως ηγετική φυσιογνωμία της λαϊκής αντίδρασης κατά του πραξικοπήματος στη Μόσχα, σκαρφαλωμένος μάλιστα πάνω σε τανκ, ξεπροβάλλει ο Μπόρις Γέλτσιν.

8η ημέρα: Η παραίτηση

Τρεις ημέρες μετά την απόπειρα πραξικοπήματος «ο σοβιετικός πρόεδρος θα επιστρέψει στη Μόσχα, αλλά, όπως θα περιγράψει ο ίδιος, «με κατέπληξε η κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα».

»Οι σοβιετικές δημοκρατίες κηρύσσουν την ανεξαρτησία τους, η μία μετά την άλλη, το Κ.Κ. διαλύεται σε μερικά 24ώρα, ο πραγματικός θριαμβευτής του Αυγούστου και προέδρος της Ρωσίας Μπορις Γέλτσιν δεν θέλει συγκάτοικο στο Κρεμλίνο».

Στις 8 Δεκεμβρίου 1991 ο Γέλτσιν συνυπογράφει με τους ηγέτες της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας κοινή διακήρυξη για την ίδρυση της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών. Η χαριστική βολή στην 74χρονη σοβιετική αυτοκρατορία έχει δοθεί.

Ο Γκορμπατσόφ θα αναγκασθεί να εγκαταλείψει το Κρεμλίνο στις 25 Δεκεμβρίου 1991.

Στο διάγγελμά του, μεταξύ άλλων, αναφέρει:

Η μοίρα θέλησε, τη στιγμή που ανερχόμουν στα πιο υψηλά αξιώματα του κράτους να είναι ήδη φανερό ότι η χώρα πήγαινε άσχημα.

Έχουμε τα πάντα εν αφθονία: γη, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κάρβουνο, πολύτιμα μέταλλα και άλλον φυσικό πλούτο, για να μην υπολογίσουμε την εξυπνάδα και τα ταλέντα που μας χάρισε απλόχερα ο Θεός.

Παρ’ όλα αυτά ζούμε πολύ πιο άσχημα απ’ ό,τι στις ανεπτυγμένες χώρες, είμαστε πάντα σε καθυστέρηση σε σύγκριση με αυτές”».