Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος (1985-1991) και πρόεδρος (1989-1991) της Σοβιετικής Ενωσης, ήταν ο αρχιτέκτονας της κατάρρευσης της υπερδύναμης. Το 1987 συνυπέγραψε με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρίγκαν τη συμφωνία καταστροφής των πυρηνικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς, μια συμφωνία που απετέλεσε το ουσιαστικό τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Το 1988-89 απέσυρε τα σοβιετικά στρατεύματα από το Αφγανιστάν τερματίζοντας την κατοχή, που είχε διαρκέσει εννέα χρόνια.

Διαβάστε επίσης: Λησμονημένος στη χώρα του, ήρωας στο εξωτερικό – Ο τελευταίος σοβιετικός ηγέτης

Οι μεταρρυθμίσεις του, πασίγνωστες στη Δύση με τις λέξεις «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) και «περεστρόικα» (ανοικοδόμηση), υπονόμευσαν το καθεστώς και εξασφάλισαν αυξανόμενες πραγματικές ελευθερίες για τους πολίτες του τεράστιου κράτους, οι οποίες όμως οδήγησαν σε μια κλιμάκωση που ήταν αδύνατον να ελεγχθεί.

Οι μεταρρυθμίσεις, ο εκδημοκρατισμός και η αποκέντρωση των εξουσιών επέτρεψαν σε ορισμένες σοβιετικές σοσιαλιστικές δημοκρατίες (όπως το Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία και το Ουζμπεκιστάν) να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους.

Ο Γκορμπατσόφ αποδείχθηκε εξαιρετικά ικανός στην προσπάθεια κατά της απολυταρχίας, οι απόπειρές του όμως να αποδεσμεύσει την οικονομία από τον άκαμπτο κρατικό έλεγχο ήταν λιγότερο επιτυχείς.

Τον Αύγουστο του 1991 το βραχύβιο πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ κατέρρευσε κυρίως χάρη στην υποστήριξη του προέδρου της Ρωσίας Μπορίς Γέλτσιν. Δίχως πλέον να μπορεί να αποφύγει την άμεση συνεργασία με τον Γέλτσιν και καθώς η ρωσική κυβέρνηση πλέον υποκαθιστούσε τη σοβιετική, ο Γκορμπατσόφ διέλυσε την Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Στις 21 Δεκεμβρίου 1991 η Συνθήκη της Αλμα-Ατα στο Καζακστάν προέβλεπε την ίδρυση της Κοινοπολιτείας των Ανεξαρτήτων Κρατών. Ενδεκα πρώην σοβιετικές δημοκρατίες υπέγραψαν τη συνθήκη, η οποία είχε βασικό στόχο να επιτύχει κάποιου είδους κεντρικό έλεγχο του σοβιετικού πυρηνικού οπλοστασίου.

Ο «επικήδειος» της ΕΣΣΔ

Η ταχύτητα των γεγονότων ξεπέρασε τον αρχιτέκτονά τους. Ο Γκορμπατσόφ εκφώνησε τον λόγο που δημοσιεύουμε τα Χριστούγεννα του 1991. Από εκείνη την ημέρα η Σοβιετική Ενωση έπαψε να υπάρχει.

«Αγαπητοί συμπατριώτες, συμπολίτες, εξαιτίας της νέας κατάστασης που έχει σχηματισθεί, της δημιουργίας της Κοινοπολιτείας των Ανεξαρτήτων Κρατών, παύω τις δραστηριότητές μου στη θέση του προέδρου της Ενωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

Παίρνω αυτή την απόφαση με μια σειρά συλλογισμών που βασίζονται στις αρχές μου. Εχω σθεναρά υποστηρίξει την ανεξαρτησία, την αυτοδιάθεση των εθνών, την κυριαρχία των δημοκρατιών αλλά την ίδια στιγμή [έχω υποστηρίξει] τη διατήρηση της Ενωσης, την ενότητα της χώρας.

Τα γεγονότα πήραν διαφορετικό δρόμο. Υπερίσχυσε η πολιτική του διαμελισμού της χώρας και της διάλυσης του κράτους, με την οποία δεν μπορώ να συμφωνήσω. Και μετά τη διάσκεψη της Αλμα-Ατα και τις αποφάσεις που ελήφθησαν εκεί, η θέση μου σε αυτό το θέμα δεν άλλαξε. Ετσι κι αλλιώς είμαι πεπεισμένος ότι αποφάσεις τέτοιου μεγέθους πρέπει να λαμβάνονται με βάση την έκφραση της λαϊκής θέλησης.

Μολαταύτα θα συνεχίσω να κάνω ό,τι μπορώ ώστε οι συμφωνίες που υπεγράφησαν εκεί να οδηγήσουν σε πραγματική ομόνοια στην κοινωνία και να διευκολύνουν τη διαφυγή από την κρίση και τη μεταρρυθμιστική διαδικασία. Καθώς απευθύνομαι σε εσάς για τελευταία φορά από τη θέση του προέδρου της ΕΣΣΔ, θεωρώ απαραίτητο να εκφράσω την εκτίμησή μου για τον δρόμο που διανύσαμε μαζί από το 1985, ειδικά επειδή υπάρχουν πολλές αντιφατικές, επιφανειακές και υποκειμενικές κρίσεις για αυτό το θέμα.

Η μοίρα το ήθελε και όταν βρέθηκα επικεφαλής του κράτους ήταν κιόλας ξεκάθαρο ότι δεν πήγαιναν όλα καλά στη χώρα. Υπάρχουν αρκετά από τα πάντα: γη, πετρέλαιο και αέριο, άλλος φυσικός πλούτος, και ο Θεός μάς έχει δώσει πολλή ευφυΐα και ταλέντο, και όμως ζούσαμε πολύ χειρότερα από τις ανεπτυγμένες χώρες και συνεχίζουμε να υστερούμε όλο και περισσότερο.

Ο λόγος επίσης ήταν κιόλας ξεκάθαρος: Η κοινωνία ασφυκτιούσε στη μέγγενη του γραφειοκρατικού συστήματος, καταδικασμένη να υπηρετεί την ιδεολογία και να επωμίζεται το τρομερό βάρος του εξοπλιστικού αγώνα. Είχε φθάσει στο όριο των δυνατοτήτων της.

Ολες οι προσπάθειες για επί μέρους μεταρρυθμίσεις, και είχαν υπάρξει πολλές, υπέστησαν ήττα, τη μία μετά την άλλη. Η χώρα έχανε την προοπτική της. Δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι. Τα πάντα έπρεπε να αλλάξουν ριζικά.

Η διαδικασία αναγέννησης της χώρας και οι ριζικές αλλαγές στον κόσμο αποδείχθηκαν πολύ πιο περίπλοκες από όσο μπορούσε κανείς να περιμένει. Παρ’ όλα αυτά όλα όσα έγιναν πρέπει να λάβουν τη μνεία που τους αξίζει. Η κοινωνία αυτή απέκτησε ελευθερία, απελευθερώθηκε πολιτικά και πνευματικά, και αυτό είναι το πρώτιστο επίτευγμα το οποίο δεν έχουμε ακόμη συνειδητοποιήσει εντελώς επειδή δεν έχουμε μάθει να χρησιμοποιούμε την ελευθερία.

Εν τούτοις το έργο που επετεύχθη είναι ιστορικής σημασίας. Το απολυταρχικό σύστημα το οποίο στερούσε από τη χώρα την ευκαιρία να επιτύχει και να ευημερήσει έχει εξολοθρευτεί. Μια κατάκτηση έχει επιτευχθεί καθ’ οδόν προς τις δημοκρατικές αλλαγές.

Ελεύθερες εκλογές, ελευθερία του Τύπου, θρησκευτικές ελευθερίες, αντιπροσωπευτικά όργανα εξουσίας, πολυκομματικό σύστημα, [όλα αυτά] έγιναν πραγματικότητα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα αναγνωρίζονται ως ύψιστη αρχή.

Η κίνηση προς μια πολύπλευρη οικονομία έχει αρχίσει, η ισότητα κάθε μορφής ιδιοκτησίας εγκαθιδρύεται, οι άνθρωποι που δουλεύουν τη γη ζωντανεύουν ξανά στο πλαίσιο της ανακατανομής, οι αγρότες έχουν κάνει την εμφάνισή τους, εκατομμύρια στρέμματα γης παραδίδονται στους ανθρώπους που ζουν στην ύπαιθρο και στις μικρές πόλεις.

Η οικονομική ελευθερία του παραγωγού έχει νομιμοποιηθεί και οι επιχειρήσεις, η κατοχή μετοχών και η ιδιωτικοποίηση αναπτύσσονται με ορμή. Στρέφοντας την οικονομία προς την [ελεύθερη] αγορά είναι σημαντικό να θυμάται κανείς ότι όλα αυτά γίνονται για χάρη του ατόμου. Σε αυτή τη δύσκολη περίοδο τα πάντα πρέπει να γίνονται για την κοινωνική προστασία του ατόμου, ειδικά για τους ηλικιωμένους και τα παιδιά.

Ζούμε σε έναν νέο κόσμο. Ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, ο εξοπλιστικός ανταγωνισμός σταμάτησε, όπως σταμάτησε και ο παρανοϊκός μιλιταρισμός που κατασπάραξε την οικονομία μας, τη δημόσια ψυχή και την ηθική μας. Η απειλή ενός παγκοσμίου πολέμου εξαλείφθηκε.

Για άλλη μια φορά θέλω να τονίσω ότι από την πλευρά μου έγινε ό,τι ήταν δυνατόν για να διατηρηθεί υπεύθυνος έλεγχος των πυρηνικών όπλων.

Ανοίξαμε τους εαυτούς μας στον κόσμο, σταματήσαμε τις παρεμβάσεις στις υποθέσεις άλλων ανθρώπων, τη χρήση στρατευμάτων εκτός των συνόρων της χώρας, και ως απάντηση ήρθαν η εμπιστοσύνη, η αλληλεγγύη και ο σεβασμός.

Τα έθνη και οι λαοί αυτής της χώρας κέρδισαν αληθινή ελευθερία να διαλέξουν τον τρόπο της αυτοδιάθεσής τους. Η αναζήτηση για δημοκρατική μεταρρύθμιση του πολυεθνικού κράτους μάς έφερε στο κατώφλι της ολοκλήρωσης μιας νέας Συνθήκης Ενωσης.

Ολες αυτές οι αλλαγές απαιτούσαν τεράστια προσπάθεια. Επετεύχθησαν με οξεία μάχη, με αυξανόμενη αντίσταση από τις παλαιές, τις παρωχημένες δυνάμεις.

Το παλαιό σύστημα κατέρρευσε προτού το νέο προλάβει να αρχίσει να λειτουργεί και η κρίση στην κοινωνία οξύνθηκε περισσότερο.

Το πραξικόπημα του Αυγούστου έφερε τη γενικευμένη κρίση στο απόλυτο όριό της. Η πιο καταστροφική συνέπεια της κρίσης αυτής είναι η διάλυση του κράτους. Και σήμερα ανησυχώ για την απώλεια του λαού μας, [την απώλεια] της υπηκοότητας σε μια μεγάλη χώρα. Οι συνέπειες μπορεί να αποδειχθούν πολύ σκληρές για όλους.

Αφήνω τη θέση μου με ανησυχία αλλά και με ελπίδα, με πίστη σε εσάς, στη σοφία σας και στη δύναμη του πνεύματός σας. Είμαστε οι κληρονόμοι ενός μεγάλου πολιτισμού και η αναγέννησή του σε μια νέα, μοντέρνα και αξιοπρεπή ζωή τώρα εξαρτάται από τον καθένα μας.

Ορισμένα λάθη σίγουρα θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί, πολλά πράγματα θα μπορούσαν να έχουν γίνει καλύτερα, αλλά είμαι σίγουρος ότι αργά ή γρήγορα οι κοινές μας προσπάθειες θα καρποφορήσουν, τα έθνη μας θα ζήσουν σε μια κοινωνία ευημερίας και δημοκρατίας.

Εύχομαι ό,τι καλύτερο σε όλους σας.»

Πηγή: Το Βήμα

Headlines