Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είχε το ιδιότυπο προνόμιο όχι μόνο να γράψει ιστορία αλλά και να ζήσει την έμπρακτη ιστορική ετυμηγορία για όσα έπραξε. Προφανώς δεν ήταν αυτός που «διέλυσε» την ΕΣΣΔ: η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και των κρατών γύρω από αυτή ήταν αποτέλεσμα των εκρηκτικών αντιφάσεων που τα διαπερνούσαν και που αργά ή γρήγορα θα έρχονταν στο προσκήνιο. Ούτε προφανώς ήταν αυτός που «γκρέμισε» τον σοσιαλισμό, εάν αναλογιστούμε ότι η ΕΣΣΔ είχε πάψει δεκαετίες πριν να έχει σχέση με ένα όραμα κοινωνικής χειραφέτησης και «κατάργησης της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο».

Αλλωστε, η «εναλλακτική» πρόταση της Κίνας ήταν ουσιαστικά επίσης η πλήρης επιστροφή στον καπιταλισμό, απλώς με διατήρηση της εξουσίας του κομμουνιστικού κόμματος. Ομως, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Γκορμπατσόφ ήταν αυτός που εκπροσώπησε τις επιλογές που απελευθέρωσαν αυτές τις δυναμικές και πιθανώς επιτάχυναν εξελίξεις που αργά ή γρήγορα θα είχαν πάρει υλική μορφή.

Βεβαίως την ίδια στιγμή το τυπικό «τέλος του κομμουνισμού» σήμαινε τη μετάβαση σε μια χωρίς προηγούμενο εκποίηση δημόσιου πλούτου, στη διαμόρφωση μιας εντυπωσιακής εκδοχής μαφιόζικου σχεδόν καπιταλισμού, στις διαβόητες «θεραπείες σοκ» και την καταβαράθρωση του επιπέδου ζωής, στην απελευθέρωση εθνικισμών που μπορούσαν να λειτουργήσουν αποσταθεροποιητικά και βέβαια, εκ του αποτελέσματος τουλάχιστον, στην εικόνα ενός «μονοπολικού» κόσμου που σφραγίστηκε από τη σχεδόν «αυτοκρατορική» αλαζονεία των ΗΠΑ, με αποτελέσματα τις περισσότερες φορές καταστροφικά.

Μια ορισμένη «επίσημη» ιστοριογραφία επιμένει να αντιμετωπίζει τον «κομμουνισμό» ως απλό «τραγικό διάλειμμα», ακόμη και όταν χρησιμοποιεί μέρος της «εικονογραφίας» του στο πλαίσιο του «Νέου Ψυχρού Πολέμου» (παρότι η σημερινή Ρωσία σε μεγάλο βαθμό είναι αποτέλεσμα των εξελίξεων στην «εποχή Γκορμπατσόφ» παρά «συνέχειας» με την ΕΣΣΔ).

Χρησιμοποιεί μάλιστα την αποτυχία της «περεστρόικα» ακριβώς ως επιχείρημα σε αυτή την κατεύθυνση. Ομως, η ιστορία έχει δείξει ότι κάθε άλλο παρά μονοσήμαντη είναι και το «τέλος» της έχει διαψευστεί περισσότερες φορές από όσες έχει αναγγελθεί.

Headlines