Μίκης Θεοδωράκης: «Να είμαστε όλοι συνετοί και ενωμένοι»

Ένας χρόνος συμπληρώνεται από την ημέρα που ο Μίκης Θεοδωράκης έφυγε από τη ζωή. Η φράση όμως «ένας χρόνος χωρίς τον Μίκη» είναι αδόκιμη. Η μουσική του, η σκέψη του, οι ιδέες και οι δημόσιες παρεμβάσεις και τοποθετήσεις του τον καθιστούν πάντοτε παρόντα.

Μία από τις πιο ξεχωριστές συνεντεύξεις που έδωσε ήταν αυτή στον Γιώργο Πηλιχό και το περιοδικό «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», το έντυπο που ίδρυσε το 1954 ο ιδρυτής του «ΒΗΜΑΤΟΣ» και των «ΝΕΩΝ», Δημήτριος Λαμπράκης και το οποίο αποτέλεσε για δεκαετίες ένα έντυπο – τομή για τον ελληνικό περιοδικό τύπο.

Στη συνέντευξή του εκείνη ο Μίκης Θεοδωράκης δεν θα μπορούσε να μην ξεκινήσει από την πτώση της Χούντας και τα επτά χρόνια που η Ελλάδα βρέθηκε υπό τις διαταγές των δικτατόρων .

• Διαβάστε επίσης: Μίκης Θεοδωράκης – O σπουδαίος που αποχαιρέτησε τους σπουδαίους

Συνετοί και ενωμένοι

»Μιλώντας πάνω στο γεγονός της ξαφνικής πολιτικής αλλαγής στην Ελλάδα, ο Μίκης Θεοδωράκης είπε:

»Πρώτ’ απ’ όλα θεωρώ την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος σαν μια νίκη του λαού μας. Γιατί σ’ όλα αυτά τα εφτά χρόνια είπε “όχι” στη δικτατορία. Έπειτα θεωρώ πως η πτώση του καθεστώτος της 21ης Απριλίου οφείλεται στις βαριές θυσίες που υποστήκαμε όλοι μας.

»Και γι’αυτό νομίζω πως ετούτη τη στιγμή θα πρέπει να σκεφτούμε τα θύματα της επταετίας και ακόμα, τα θύματα της Κύπρου.

»Μέσα σ’ αυτά τα εφτά χρόνια φτάσαμε στο χείλος του γκρεμού, στο χείλος μιας ανυπολόγιστης εθνικής τραγωδίας, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε εθνική καταστροφή.

»Κληρονομούμε ερείπια αυτή τη στιγμή κι αυτό δεν πρέπει να το ξεχάσουμε, κληρονομούμε ερείπια παντού και κυρίως σε ό,τι αφορά τη δομή των δημοκρατικών ελευθεριών, αυτό που λέμε δημοκρατικές λειτουργίες.

»Και νομίζω ότι η λύση όλων αυτών των προβλημάτων είναι χρέος του λαού, χρέος όλων μας ν’ ανασκουμπωθούμε, να δούμε τι μας αφορά, τον καθένα προσωπικά.
»Και πιστεύω ότι τελικά θα μπορέσουμε να λύσουμε αυτά τα προβλήματα. Φτάνει να είμαστε όλοι μας συνετοί και ενωμένοι σ’αυτή την πραγματικά δίκαιη λαϊκή αποστολή.

»Και νομίζω πως σ’ένα πράγμα θα πρέπει από δω και πέρα να ‘μαστε ανυποχώρητοι. Στην απαίτηση του σεβασμού στη θέληση του λαού. Από δω και πέρα κάθε πολιτικός, κάθε κυβέρνηση, κάθε πολιτική παράταξη, θα κρίνεται μ’ αυτό και μόνο το κριτήριο. Δεν θα πρέπει να υπάρξει από δω και πέρα κανένα πρόσχημα για να περιοριστούν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του Ελληνικού λαού.

»Αν θέλουμε πραγματικά να στερεώσουμε την ελευθερία, αν θέλουμε να λύσουμε το εθνικό πρόβλημα της Κύπρου και να ορθοποδήσουμε την εθνική μας οικονομία, μόνο σαν ελεύθερος λαός θα το πετύχουμε.

»Θεωρώ τον εαυτό μου σαν ένα άνθρωπο της ελληνικής κουλτούρας. Είμαι ένας καλλιτέχνης βασικά, που προσπάθησα να εκφράσω με τον τρόπο μου τη λαϊκή ψυχή. Όμως δεν είμαι μόνο ένα πουλί να τραγουδάω, γι’αυτό παράλληλα αισθάνομαι το χρέος ν’ αγωνιστώ για να μπορούν γύρω μου να τραγουδούν ελεύθεροι άνθρωποι.

»Γράφω ελεύθερη μουσική για ελεύθερους ανθρώπους. Γι’αυτό υπάρχει σε μένα αυτό το δέσιμο, αυτός ο συνδυασμός του καλλιτέχνη και του πολιτικού. Άλλωστε εμείς οι Έλληνες έχουμε παλιά παράδοση και ξέρουμε ότι, στην αρχαία Αθήνα, όσοι δεν ασχολούνταν με την πολιτική, εξοστρακίζονταν. Επομένως, έρχομαι με όλη την ευθύνη να συνεισφέρω σ’αυτόν τον συγκεκριμένο αγώνα. Στον αγώνα για τον σεβασμό, σε κάθε στιγμή, των δικαιωμάτων του Ελληνικού λαού.

»Υπάρχουν, ωστόσο, πολλοί που υποστηρίζουν ότι αν δεν είχατε αναμιχθεί στην πολιτική, θα είσαστε ένας ακόμη πιο μεγάλος και ολοκληρωμένος συνθέτης.

»Δεν ξέρω τι εννοούν με την έννοια “μεγάλος και ολοκληρωμένος συνθέτης”. Δεν ξέρω επίσης τι σκέφτονται με τον όρο πολιτική. Δεν βάδισα με βάση κάποιο προσχεδιασμένο πρόγραμμα για να γίνω αυτός ή εκείνος. Όλα ήρθαν και έγιναν φυσιολογικά, απλά, αναγκαία. Έζησα με ευθύνη μέσα στα συγκεκριμένα γνωστά γεγονότα. Δεν ξεχώρισα από τους άλλους. Έκανα ότι ακριβώς έκαναν όλοι οι νέοι της γενιάς μου. Αν αυτό είναι πολιτική, τότε έκανα πολιτική. Έτσι όμως μπόρεσα και μπορώ να αισθάνομαι περήφανος και ελεύθερος. Και επομένως να τραγουδώ.

»Ωστόσο πολιτικά είστε τοποθετημένος στον χώρο της Αριστεράς. Αυτή η πολιτική τοποθέτησή σας, ποια επίδραση είχε στο έργο σας;

»Η σχέση Μουσική – Ελλάδα, προϋπήρχε πριν από τη σχέση μου με την Αριστερά. Όμως για μένα, Ελληνική Αριστερά σημαίνει αυριανή Ελλάδα. Δηλαδή, η σημερινή Ελλάδα του δημιουργικού μόχθου και της θυσίας. Έτσι Μουσική – Ελλάδα – Αριστερά αποτελούν για μένα ένα αρμονικό και αναπόσπαστο σύνολο.

Η λαϊκή μουσική

»(…) Ποιες πηγές και σε ποιες περιόδους είχατε τους ερεθισμούς εκείνους, που έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στη διαμόρφωσή σας σαν συνθέτη;

»Έως δεκαπέντε ετών: Από την Εκκλησία, την Καντάδα και την αμερικάνικη τζαζ – είχα φωνόγραφο με δίσκους τζαζ της εποχής του 1925. Έως τα είκοσι μου χρόνια: Απ’τους κλασικούς και ρομαντικούς συνθέτες. Έως τα τριάντα μου χρόνια: Απ’τους προκλασικούς και τους μοντέρνους, όπως λόγου χάρη τον Στραβίνσκυ ή τον Σοστάκοβιτς. Και μετά τα τριάντα μου χρόνια: Απ’ τους Έλληνες λαϊκούς. Δεν μ’ επηρέασαν πρόσωπα, αλλά μόνο γεγονότα. Κι η ανάγκη για προσωπική έκφραση κι η επαφή με τους άλλους ανθρώπους βρίσκεται πίσω από κάθε μου έργο.

»Πού τοποθετείτε σεις ο ίδιος τον εαυτό σας μέσα στον χώρο της Μουσικής;

»Στην ελληνική λαϊκή μουσική. Μ’ ενδιαφέρει μόνον εκείνη η μουσική που εκφράζει το λαό μας – σε όλες τις εποχές – και που γίνεται αποδεκτή από το λαό μας.

»Αν έπρεπε σεις ο ίδιος να κρίνετε σήμερα το έργο σας, που θα το κατατάσσατε, πώς θα το χαρακτηρίζατε; Τι θα απορρίπτατε;

»H σχέση μου με όλο μου το έργο είχε χαρακτήρα αυθόρμητο, αναγκαίο, ουσιαστικό και ειλικρινή. Είναι σαν να ρωτάτε μια μητέρα αν απορρίπτει ή όχι τα παιδιά της. Είναι πιθανόν ή μάλλον βέβαιο όλα τα παιδιά της να μην έχουν την ίδια ομορφιά. Όμως, εκείνη, δεν μπορεί να το ξέρει αυτό.

»Λένε ότι πίσω από σας και τον Μάνο Χατζιδάκι, δημιουργήθηκε μια «ουρά» από νεότερους συνθέτες που σας μιμήθηκαν ή προσπάθησαν να σας μιμηθούν ή που επηρεάσθηκαν απ’το έργο σας. Διακρίνετε μέσα εκεί κάποιον που έχει ή θ’αναπτύξει δική του προσωπικότητα;

»Δεν έγινε «ουρά», ούτε μίμηση. Απλούστατα υπήρξαν νεότεροι από μας που επηρεάστηκαν από μας, όπως εμείς επηρεασθήκαμε από τους προγενέστερους. Όσο για την μουσική προσωπικότητα, αν, και όταν υπάρξει, θα φανεί!

Κάμψη και κόπωση

»Υπάρχουν ορισμένοι, υπέρ – απαιτητικοί ενδεχομένως, που διατείνονται ότι τα τελευταία χρόνια διακρίνουν μια κάμψη και μία κόπωση στη μουσική παραγωγή σας. Εσείς τι λέτε;

»Οι υπέρ – απαιτητικοί – φυσικά για τους άλλους – μάλλον εύχονται να δουν αυτή την “κάμψη” κι αυτή την “κόπωση”. Μέσα στη σύγχρονη μουσική Ελλάδα υπάρχει φυσικά και κάμψη και κόπωση. Όμως εγώ είμαι αθώος γι’ αυτό…

»Θέλετε να πείτε ότι κατά την περίοδο των ετών της δικτατορίας σημειώθηκε κάμψη της μουσικής δημιουργίας στον τόπο μας;

»Ακριβώς! Κι όχι μόνον στον τομέα της μουσικής. Νομίζω πως γενικά στον πνευματικό και καλλιτεχνικό χώρο σημειώθηκαν καταστροφές. Για μας χτύπησαν ένα κίνημα καλλιτεχνικό και παράλληλα λαϊκό, τη στιγμή ακριβώς, που άρχισε ν’ανθίζει.

»Εδώ έχουμε να κάνουμε πάρα πολλή δουλειά και νομίζω ότι θα πρέπει να δηλωθεί καθαρά από κάθε επίσημο στόμα ότι δεν πρέπει να υπάρξουν πλέον εμπόδια στην ελευθερία της πνευματικής και καλλιτεχνικής έκφρασης και πως θα πρέπει να καταργηθεί αμέσως η λογοκρισία κι οποιοδήποτε άλλο μέτρο που θίγει, όχι μόνον την ελευθερία της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

»Στον τομέα αυτό εγώ θέλω να αφιερωθώ. Κάθε φορά που γύριζα έξω και πήγαινα από χώρα σε χώρα, το έκανα με μεγάλο αναστεναγμό, σαν αγγαρεία, γιατί σκεφτόμουνα ότι στη χώρα μου υπάρχουν χιλιάδες καρδιές που χτυπούν σαν τη δική μου κι εγώ ήμουν αναγκασμένος να δίνω τη μουσική μου εδώ κι εκεί.

»Όχι πως ξαφνικά έγινα σωβινιστής και μίσησα τους λαούς, αλλά σ’αυτές τις συνθήκες, όταν η αυλή σου διψάει κι εσύ ποτίζεις ξένες αυλές, αισθάνεσαι τελικά μιαν απέραντη πικρία. Τώρα ξαναβρίσκομαι, ως εκ θαύματος, πίσω στη χώρα μου, ανάμεσα στους συμπατριώτες μου, ανάμεσα στο λαό, ελεύθερος να ξαναρχίσω τις συναυλίες μου, αν ήταν δυνατόν τώρα αμέσως.

»Ειλικρινά, δεν περίμενα πως θα μπορέσω να ξαναπαίξω τη μουσική μου μπροστά στο ελληνικό κοινό. Κι ούτε είμαι προετοιμασμένος γι’αυτό. Δεν ξέρω πώς θ’αντέξω φυσιολογικά μια τέτοια δοκιμασία.

»Ωστόσο, είμαι δοσμένος σ’αυτή την ιδέα, όχι μόνο με τη μουσική δημιουργία, αλλά και με συγκεκριμένες ιδέες για τη δημιουργία καλλιτεχνικών υποδομών τέτοιων, που να φέρουν μια νέα άνθηση στον τομέα που εγώ είμαι αφοσιωμένος. Δηλαδή στο λαϊκό τραγούδι.

»Αυτό σημαίνει πως δεν θ’ασχοληθείτε πλέον με τη σύνθεση σοβαρών έργων;

»Τα “σοβαρά έργα” – μέσα σε εισαγωγικά – μοιάζουν με τις σοβαρές κυρίες- άνευ εισαγωγικών… Γι’ αυτό και στις δυο περιπτώσεις, οι απλοί άνθρωποι τρέπονται εις φυγήν… Η ζωντανή, σύγχρονη, αληθινή και γνήσια τέχνη ακτινοβολεί σαν κόρη 18 χρονών! Όταν ακούω για “σοβαρά” και “ελαφρά” έχω σφοδρή επιθυμία να γίνω ψαράς ή κηπουρός, μόνο και μόνο για να βρεθώ οριστικά εκτός των τειχών.

»Τόσα χρόνια, τόσοι μισθοί, τόσο έργο, τόσες θυσίες… Τουλάχιστον, εμείς οι Έλληνες θα’πρεπε πια να ξέρουμε ποιο είναι το σοβαρό και ποιο το ανύπαρκτο. Μιας και τίποτα δεν μπορεί να υπάρξει έξω από το πλατύ ποτάμι που λέγεται λαός εν πορεία – και, μάλιστα ποια πορεία!

Τραγούδια… νάυλον

»Πώς βλέπετε τη σημερινή στάθμη του ελληνικού τραγουδιού, ιδιαίτερα του «έντεχνου λαϊκού», όπως ονομάζετε τη δική σας προσπάθεια.

»Είμαι βέβαιος ότι η ελληνική ψυχή δίχως ζωντανό λαϊκό τραγούδι θα κινδύνευε να αποξηρανθεί. Δεν μπορώ να προβλέψω τι θα γίνει αύριο όταν οι δομές της ελληνικής κοινωνίας εξομοιωθούν μ’εκείνες της λεγόμενης «κοινωνίας της καταναλώσεως», όμως, προς το παρόν, το τραγούδι για τον Έλληνα είναι τόσο απαραίτητο όσο και το οξυγόνο, το νερό, το ψωμί και η ελευθερία.

»Τραγούδι σημαίνει μελωδία. Παρακολουθώ, όσο μπορώ, τη σημερινή “παραγωγή”. Η διαπίστωσή μου είναι ότι μπήκαμε σε περίοδο εντατικής βιομηχανοποίησης του ελληνικού τραγουδιού. Υπάρχουν περισσότερα του δέοντος τραγούδια από “πλαστική ύλη”. Τραγούδια από νάυλον, προορισμένα για κοινωνία από νάυλον. Για ανθρώπους από νάυλον. Εμείς, ευτυχώς – εννοώ σαν κοινωνία και σαν λαός – δεν φτάσαμε ακόμη ως εκεί.

»Τώρα που επιστρέψατε στην Ελλάδα, πώς σκοπεύετε να δράσετε σαν συνθέτης;

»Θα’θελα να συνεχίσω την προσπάθειά μου από κει που την άφησα, δηλαδή από το ορατόριο. Χωρίς, φυσικά, να εγκαταλείψω το απλό λαϊκό τραγούδι, που αποτελεί το καθημερινό μας ψωμί.

»Όταν λέω ορατόριο εννοώ, φυσικά, το λαϊκό ορατόριο της μορφής, λόγου χάρη, του “Άξιον Εστί” ή του “Κάντο Χενεράλ”, που έκανα τα τελευταία χρόνια έξω με βάση το ομώνυμο ποιητικό έργο του Νερούδα.

»Η πείρα μας έδειξε ότι οι μεγάλες λαϊκές μάζες μπόρεσαν, όχι μόνο να παρακολουθήσουν, αλλά και να ταυτιστούν θα’ λεγα, με μια καινούργια φόρμα, καθώς και με ποιητικά νοήματα μεγάλου βεληνεκούς. Έτσι, δημιουργήθηκε, τελικά, μια εντελώς νέα σχέση ανάμεσα σε Τέχνη και Λαό, σχέση που τοποθετεί το λαό μας, στην πρωτοπορία των λαϊκών κινημάτων – σε παγκόσμια κλίμακα.

Όνειρο και τραγούδι

»Προηγουμένως είπατε πως κάνατε το “Κάντο Χενεράλ” πάνω σε ποίηση του Νερούδα. Όμως, γιατί Νερούδα, δηλαδή, γιατί ισπανική γλώσσα;

»Πρώτον, γιατί ο Νερούδα δεν είναι μόνον μεγάλος, αλλά και απλός – ίσως άλλωστε γι’αυτό είναι μεγάλος. Είναι λαϊκός. Σύγχρονος. Καίριος. Μας εκφράζει. Δεύτερον, γιατί ήθελα ν’αντικαταστήσω, έστω και σε πολύ μικρότερο βαθμό, την έλλειψη της ζωντανής κι άμεσης επαφής με τον λαό μας, με μιαν άλλη άμεση και ζωντανή επαφή μ’έναν άλλο λαό, τους Νοτιοαμερικάνους.

»Και τρίτον και κυριότερον, γιατί πολλοί Έλληνες ποιητές – ακόμα και συνεργάτες μου – δεν μπόρεσαν, δεν καταδέχτηκαν, είτε φοβήθηκαν να μου στείλουν κείμενά τους, που να προσφέρονται για τη μορφή του λαϊκού ορατόριου. Στους περισσότερους έκανα γνωστό ότι είμαι γεμάτος από μουσική για λαϊκό ορατόριο. Όμως, τελικά, ελάχιστα χειρόγραφα έφτασαν στα χέρια μου.

»Ένα απ’τα τελευταία ήταν τα “Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας” του Γιάννη Ρίτσου. Έτσι κατέφυγα στην Ανθολογία. Έγραψα το “Πνευματικό Εμβατήριο” του Σικελιανού, τα “Επιφάνια – Αβέρωφ” και το “Raven” του Σεφέρη, τον “Επιζώντα” του Σινόπουλου και τον “Χάρη” του Αναγνωστάκη.

»Το τελευταίο πρωτότυπο κείμενο που πήρα στα χέρια μου – μιλάω πάντα για τη μορφή του ορατόριου – υπήρξε η “Κατάσταση Πολιορκίας” της Μαρίνας, καθώς και ένα έργο του Νότη Περγιάλη, που έχασα τις νότες κάπου στην Πελοπόννησο.

»Ξαφνικά, στα 1970, στο Παρίσι, ένας σημαντικός ποιητής, φίλος και συνεργάτης μου, ανακοίνωσε προς μεγάλη μου χαρά και ικανοποίηση ότι έχει έτοιμο σχεδόν, ένα κείμενο γραμμένο ειδικά για να γίνει ορατόριο από μένα. Όμως, μετά, πληροφορήθηκα ότι το παρέδωσε σε άλλον Έλληνα συνθέτη. Έτσι στράφηκα προς τον Νερούδα.

»Συνεργάστηκα στενά μαζί του. Κάναμε μαζί την εκλογή των ποιημάτων, ώστε το κείμενο να έχει ολοκληρωμένη ποιητική μορφή. Ήρθε στις πρόβες της ορχήστρας και λίγο πριν ξεσπάσει η τραγωδία που έπληξε τη Χιλή και το λαό της, μου είχε μηνύσει ότι θα’θελε να βρίσκεται μαζί μου στην περιοδεία στη Νότιο Αμερική, για να απαγγείλει ταυτόχρονα με τη μουσική εκτέλεση του κοινού μας έργου. Δυστυχώς ο θάνατος της Δημοκρατίας στη Χιλή κι ο ταυτόχρονος θάνατος του Νερούδα, δεν επιτρέψανε την πραγματοποίηση αυτού του σχεδίου.
»Και για να κλείσουμε τη συνέντευξη, τι άλλο θα είχατε να προσθέσετε πάνω σε ό,τι σας απασχολεί πρωταρχικά μέσα στο χώρο των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η ελληνική μουσική δημιουργία;

»Θα ήθελα να θίξω κάποιο επιστημονικό πρόβλημα που έχει σχέση με τη μουσική δημιουργία. Αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στο όνειρο και το τραγούδι. Όταν ήμουν μικρός είδα στον ύπνο μου ένα δράκο. Φοβήθηκα, όπως είναι φυσικό, πολύ. Την άλλη μέρα αποφάσισα να μην τον ονειρευτώ. Όμως εκείνος ξανάρθε.

»Την παράλλη έκανα το εξής: Τη στιγμή που έβλεπα το δράκο, άνοιξα τα μάτια μου. Έτσι ο δράκος έφυγε. Έβγαλα λοιπόν το συμπέρασμα – το παιδικό – ότι με ανοιχτά μάτια δεν υπάρχουν δράκοι. Θα μου πείτε: Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τη μουσική δημιουργία; Ακριβώς, αυτό είναι το πρόβλημα που με απασχολεί, γιατί ως τώρα δεν βρήκα ότι υπάρχει σχέση. Ή μήπως υπάρχει και δεν το ξέρω;»