Η θεωρία της μετάβασης ισχύος λέει ότι η πτώση μιας κυρίαρχης μεγάλης δύναμης και η άνοδος ενός ανερχόμενου αμφισβητία συχνά οδηγεί σε πόλεμο και ορισμένοι ειδικοί ανησυχούν ότι οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ρωσία μπορεί να πέσουν σε αυτή την «Παγίδα του Θουκυδίδη» (εικονογράφηση, επάνω, από το Reuters).

Ερχεται σύγκρουση μεγάλων δυνάμεων

Αυτή την εβδομάδα, χιλιάδες φοιτητές πανεπιστημίων σε όλο τον κόσμο θα ξεκινήσουν για πρώτη φορά την εισαγωγή τους στα μαθήματα των διεθνών σχέσεων, γράφει στο Foreign Policy ο Matthew Kroenig, πολιτικός επιστήμονας, πρώην αξιωματούχος της CIA και αναπληρωτής διευθυντής του Scowcroft Center για τη Στρατηγική και Ασφάλεια του Ατλαντικού Συμβουλίου.

Δείτε ακόμα – Ρωσία: Επίδειξη πολιτικής ισχύος με την πρόσκληση της Κίνας στα μεγάλα στρατιωτιά γυμνάσια στο Βοστόκ

Εάν οι καθηγητές τους είναι ενημερωμένοι για τον τρόπο με τον οποίο έχει αλλάξει ο κόσμος τα τελευταία χρόνια, θα τους διδάξουν ότι οι μεγάλες θεωρίες των διεθνών σχέσεων προειδοποιούν πως έρχεται σύγκρουση μεγάλων δυνάμεων.

Για δεκαετίες, η θεωρία των διεθνών σχέσεων παρείχε λόγους αισιοδοξίας – ότι οι μεγάλες δυνάμεις θα μπορούσαν να απολαμβάνουν κυρίως σχέσεις συνεργασίας και να επιλύουν τις διαφορές τους χωρίς ένοπλες συγκρούσεις.

Οι ρεαλιστικές θεωρίες των διεθνών σχέσεων επικεντρώνονται στην εξουσία και για δεκαετίες υποστήριζαν ότι ο διπολικός κόσμος του Ψυχρού Πολέμου και ο μονοπολικός μεταψυχροπολεμικός κόσμος που κυριαρχούνταν από τις ΗΠΑ ήταν σχετικά απλά συστήματα μη επιρρεπή σε πολέμους λανθασμένου υπολογισμού.

Υποστήριζαν επίσης ότι τα πυρηνικά όπλα αύξησαν το κόστος των συνεπειών μιας σύγκρουσης και έκαναν τον πόλεμο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων αδιανόητο.

Συνεργασία και ανάπτυξη

Στο μεταξύ, οι φιλελεύθεροι θεωρητικοί υποστήριζαν ότι μια τριάδα αιτιωδών μεταβλητών (θεσμοί, αλληλεξάρτηση και δημοκρατία) διευκόλυνε τη συνεργασία και μετρίαζε τη σύγκρουση. Το πυκνό δίκτυο διεθνών θεσμών και συμφωνιών (Τα Ηνωμένα Εθνη, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, η Συνθήκη για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Οπλων κ.λπ.) που θεσπίστηκαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο – και επεκτάθηκαν και από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου – παρείχαν βήμα στις μεγάλες δυνάμεις για να επιλύουν ειρηνικά τις διαφορές τους.


Πολεμικά πλοία της Κίνας συνοδεύουν το αεροπλανοφόρο Λιαονίνγκ (φωτογραφία Li Gang/Xinhua via AP)

Επιπλέον, η οικονομική παγκοσμιοποίηση κατέστησε τις ένοπλες συγκρούσεις υπερβολικά δαπανηρές. Γιατί να τσακωνόμαστε όταν οι δουλειές είναι καλές και όλοι πλουτίζουν;

Τέλος, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι δημοκρατίες είναι λιγότερο πιθανό να πολεμήσουν και πιο πιθανό να συνεργαστούν και τα μεγάλα κύματα εκδημοκρατισμού σε όλο τον κόσμο τα τελευταία 70 χρόνια έχουν κάνει τον πλανήτη πιο ειρηνικό μέρος.

Ταυτόχρονα, οι μελετητές του κονστρουκτιβισμού εξήγησαν πώς νέες ιδέες, κανόνες και ταυτότητες έχουν μεταμορφώσει τη διεθνή πολιτική σε μια πιο θετική κατεύθυνση. Στο παρελθόν, η πειρατεία, η δουλεία, τα βασανιστήρια και οι επιθετικοί πόλεμοι ήταν κοινές πρακτικές.

Με την πάροδο των ετών, ωστόσο, η ενίσχυση των κανόνων για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα ταμπού κατά της χρήσης όπλων μαζικής καταστροφής τοποθέτησαν προστατευτικά κιγκλιδώματα σε διεθνείς συγκρούσεις.

Καταρρέουν οι κατευναστικές δυνάμεις

Δυστυχώς, σχεδόν όλες αυτές οι κατευναστικές δυνάμεις φαίνεται να καταρρέουν μπροστά στα μάτια μας. Οι κύριες κινητήριες δυνάμεις της διεθνούς πολιτικής, σύμφωνα με τη θεωρία των διεθνών σχέσεων, υποδηλώνουν ότι ο νέος Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών, της Κίνας και της Ρωσίας είναι απίθανο να είναι ειρηνικός.

Ας ξεκινήσουμε με την πολιτική εξουσίας. Εισερχόμαστε σε έναν πιο πολυπολικό κόσμο. Βεβαίως, οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να είναι η ηγετική δύναμη στον πλανήτη, σύμφωνα με σχεδόν όλα τα αντικειμενικά κριτήρια, αλλά η Κίνα έχει ανέλθει για να καταλάβει δυναμικά τη δεύτερη θέση στη στρατιωτική και οικονομική ισχύ.

Η Ευρώπη είναι μια οικονομική και ρυθμιστική υπερδύναμη από μόνη της. Μια πιο επιθετική Ρωσία διατηρεί το μεγαλύτερο απόθεμα πυρηνικών όπλων στη Γη. Και μεγάλες δυνάμεις στον αναπτυσσόμενο κόσμο – όπως η Ινδία, η Ινδονησία, η Νότια Αφρική και η Βραζιλία – επιλέγουν έναν μη ευθυγραμμισμένο δρόμο.

Οι ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι τα πολυπολικά συστήματα είναι ασταθή και επιρρεπή σε μεγάλους πολέμους λανθασμένου υπολογισμού. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα.

Τα πολυπολικά συστήματα είναι ασταθή εν μέρει επειδή κάθε χώρα πρέπει να ανησυχεί για πολλαπλούς πιθανούς αντιπάλους. Πράγματι, επί του παρόντος, το υπουργείο Αμυνας των ΗΠΑ ανησυχεί για πιθανές ταυτόχρονες συγκρούσεις με τη Ρωσία στην Ευρώπη και την Κίνα στον Ινδο-Ειρηνικό.

Επιπλέον, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν έχει δηλώσει ότι η χρήση στρατιωτικής βίας παραμένει στο τραπέζι ως έσχατη λύση για την αντιμετώπιση του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν. Ενας πόλεμος τριών μετώπων δεν αποκλείεται.

Πόλεμοι λανθασμένου υπολογισμού

Οι πόλεμοι λανθασμένου υπολογισμού συχνά προκύπτουν όταν τα κράτη υποτιμούν τον αντίπαλό τους. Τα κράτη αμφιβάλλουν για τη δύναμη του αντιπάλου τους ή την αποφασιστικότητά τους να πολεμήσουν, οπότε τα δοκιμάζουν. Μερικές φορές, ο εχθρός μπλοφάρει και η πρόκληση αποδίδει. Αν όμως ο εχθρός είναι αποφασισμένος να υπερασπιστεί τα συμφέροντά του, μπορεί να προκύψει μεγάλος πόλεμος.

Ο ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν πιθανότατα δεν υπολόγισε σωστά την εισβολή στην Ουκρανία, υποθέτοντας λανθασμένα ότι ο πόλεμος θα ήταν εύκολος. Μερικοί ρεαλιστές μελετητές προειδοποιούσαν εδώ και αρκετό καιρό ότι μια ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ερχόταν, και εξακολουθεί να υπάρχει η πιθανότητα πως ο πόλεμος στην Ουκρανία θα μπορούσε να εξαπλωθεί πέρα από τα σύνορα του ΝΑΤΟ, μετατρέποντας αυτή τη σύγκρουση σε μια άμεση ανάφλεξη ΗΠΑ – Ρωσίας.


Δοκιμή διηπειρωτικού βαλλιστικού πυραύλου των ΗΠΑ ικανού να φέρει πυρηνική κεφαλή (φωτογραφία Staff Sgt. J.T. Armstrong/U.S. Air Force via AP)

Επιπλέον, υπάρχει ο κίνδυνος ο κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ να υπολογίσει λανθασμένα την Ταϊβάν. Η συγκεχυμένη πολιτική «στρατηγικής ασάφειας» της Ουάσιγκτον ως προς το αν θα υπερασπιστεί το νησί, απλώς αυξάνει την αστάθεια.

Ο Μπάιντεν έχει πει ότι θα υπερασπιστεί την Ταϊβάν, αλλά ο δικός του Λευκός Οίκος τον διέψευσε. Πολλοί ηγέτες είναι μπερδεμένοι, συμπεριλαμβανομένου πιθανώς του Σι. Μπορεί να πιστεύει λανθασμένα ότι θα μπορούσε να εξαπολύσει μια επίθεση στην Ταϊβάν – μόνο και μόνο επειδή θεωρεί πως οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα επέμβουν βίαια για να τον σταματήσουν.

Αλλαγές στην ισορροπία δυνάμεων

Επιπλέον, αφού αρκετοί αμερικανοί πρόεδροι έχουν απειλήσει με «όλες τις επιλογές στο τραπέζι» για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα χωρίς να τις πραγματοποιήσουν, η Τεχεράνη μπορεί να υποθέσει ότι έχει τη δυνατότητα να προχωρήσει στην κατασκευή πυρηνικής βόμβας χωρίς να δεχθεί απάντηση από τις ΗΠΑ. Εάν το Ιράν κάνει λάθος εκτίμηση για την αποφασιστικότητα του Μπάιντεν, θα μπορούσε να προκύψει πόλεμος.

Οι ρεαλιστές επικεντρώνονται επίσης στις αλλαγές στην ισορροπία δυνάμεων και ανησυχούν για την άνοδο της Κίνας και τη σχετική παρακμή των Ηνωμένων Πολιτειών. Η θεωρία της μετάβασης ισχύος λέει ότι η πτώση μιας κυρίαρχης μεγάλης δύναμης και η άνοδος ενός ανερχόμενου αμφισβητία συχνά οδηγεί σε πόλεμο. Ορισμένοι ειδικοί ανησυχούν ότι η Ουάσιγκτον και το Πεκίνο μπορεί να πέσουν σε αυτή την «Παγίδα του Θουκυδίδη».

Τα δυσλειτουργικά αυταρχικά συστήματά τους καθιστούν απίθανο το Πεκίνο ή η Μόσχα να σφετεριστούν την παγκόσμια ηγεμονία από τις Ηνωμένες Πολιτείες σύντομα, αλλά μια πιο προσεκτική ματιά στα ιστορικά αρχεία δείχνει ότι οι αμφισβητίες μερικές φορές ξεκινούν επιθετικούς πολέμους όταν ματαιώνονται οι επεκτατικές φιλοδοξίες τους.

Οπως η Γερμανία στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η Ιαπωνία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ρωσία μπορεί να επιτίθεται για να αντιστρέψει την παρακμή της και η Κίνα μπορεί επίσης να είναι αδύναμη και επικίνδυνη.

Ο ρόλος της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης

Μερικοί άνθρωποι μπορεί να υποστηρίξουν ότι η πυρηνική αποτροπή θα εξακολουθεί να λειτουργεί, αλλά η στρατιωτική τεχνολογία αλλάζει. Ο κόσμος βιώνει μια «Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση» καθώς οι νέες τεχνολογίες – όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η κβαντική υπολογιστική και οι επικοινωνίες, η προσθετική κατασκευή, η ρομποτική, οι υπερηχητικοί πύραυλοι, η κατευθυνόμενη ενέργεια και άλλες – υπόσχονται να μεταμορφώσουν την παγκόσμια οικονομία, τις κοινωνίες και το πεδίο της μάχης.

Πολλοί ειδικοί στον τομέα της άμυνας πιστεύουν ότι βρισκόμαστε στις παραμονές μιας νέας επανάστασης στις στρατιωτικές υποθέσεις. Είναι πιθανό ότι αυτές οι νέες τεχνολογίες θα μπορούσαν, όπως τα τανκς και τα αεροσκάφη στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, να δώσουν ένα πλεονέκτημα στους στρατούς που οδηγούνται στην αντιπαράθεση, καθιστώντας τον πόλεμο πιο πιθανό.


Ρωσικός βαλλιστικός πύραυλος σε στρατιωτική παρέλαση στη Μόσχα (φωτογραφία AP/Alexander Zemlianichenko)

Τουλάχιστον, αυτά τα νέα οπλικά συστήματα θα μπορούσαν να προκαλέσουν σύγχυση στις εκτιμήσεις της ισορροπίας δυνάμεων, συμβάλλοντας στους παραπάνω κινδύνους λανθασμένου υπολογισμού.

Η Κίνα, για παράδειγμα, ηγείται σε αρκετές από αυτές τις τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένων των υπερηχητικών πυραύλων, ορισμένων εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης και κβαντικής υπολογιστικής. Αυτά τα πλεονεκτήματα – ή ακόμη και η εσφαλμένη αντίληψη στο Πεκίνο ότι αυτά τα πλεονεκτήματα μπορεί να υπάρχουν – θα μπορούσαν να δελεάσουν την Κίνα να εισβάλει στην Ταϊβάν.

Αρένες ανταγωνισμού

Ακόμη και ο φιλελευθερισμός, μια πιο αισιόδοξη θεωρία γενικά, παρέχει έναν λόγο απαισιοδοξίας. Βεβαίως, οι φιλελεύθεροι έχουν δίκιο ότι οι θεσμοί, η οικονομική αλληλεξάρτηση και η δημοκρατία διευκόλυναν τη συνεργασία εντός της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι δημοκρατικοί σύμμαχοί τους στη Βόρεια Αμερική, την Ευρώπη και την Ανατολική Ασία είναι πιο ενωμένες από ποτέ. Αλλά αυτοί οι ίδιοι παράγοντες πυροδοτούν όλο και περισσότερο συγκρούσεις στα ρήγματα μεταξύ των φιλελεύθερων και ανελεύθερων παγκόσμιων τάξεων.

Στον νέο Ψυχρό Πόλεμο, οι διεθνείς θεσμοί έχουν γίνει απλώς νέες αρένες ανταγωνισμού. Η Ρωσία και η Κίνα διεισδύουν σε αυτούς τους θεσμούς και τους στρέφουν ενάντια στους σκοπούς για τους οποίους προορίζονται. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τη Ρωσία να προεδρεύει μιας συνεδρίασης του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών καθώς οι στρατοί της εισέβαλαν στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο;

Ομοίως, η Κίνα χρησιμοποίησε την επιρροή της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για να εμποδίσει μια αποτελεσματική έρευνα για την προέλευση της COVID-19. Και οι δικτάτορες ανταγωνίζονται για έδρες στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ για να διασφαλίσουν ότι οι κατάφωρες παραβιάσεις τους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα ξεφύγουν από τον έλεγχο. Αντί να διευκολύνουν τη συνεργασία, οι διεθνείς οργανισμοί επιδεινώνουν όλο και περισσότερο τις συγκρούσεις.

Οι φιλελεύθεροι μελετητές υποστηρίζουν επίσης ότι η οικονομική αλληλεξάρτηση μετριάζει τη σύγκρουση. Αλλά αυτή η θεωρία είχε πάντα ένα πρόβλημα κότας και αυγού. Το εμπόριο οδηγεί τις καλές σχέσεις ή οι καλές σχέσεις οδηγούν το εμπόριο; Βλέπουμε την απάντηση να παίζεται σε πραγματικό χρόνο.

Το κεντρικό ρήγμα στο διεθνές σύστημα

Ο ελεύθερος κόσμος αναγνωρίζει ότι εξαρτάται υπερβολικά οικονομικά από τους εχθρούς του στη Μόσχα και το Πεκίνο και αποσυνδέεται όσο πιο γρήγορα μπορεί. Οι δυτικές εταιρείες αποσύρθηκαν από τη Ρωσία εν μία νυκτί. Η νέα νομοθεσία και οι κανονισμοί στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και την Ιαπωνία περιορίζουν το εμπόριο και τις επενδύσεις στην Κίνα.

Είναι απλώς παράλογο για τη Wall Street να επενδύει σε κινεζικές εταιρείες τεχνολογίας που συνεργάζονται με τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό της Κίνας για την ανάπτυξη όπλων που προορίζονται να σκοτώσουν Αμερικανούς.

Αλλά και η Κίνα αποσυνδέεται από τον ελεύθερο κόσμο. Ο Σι απαγορεύει στις κινεζικές εταιρείες τεχνολογίας να εισαχθούν στη Wall Street, για παράδειγμα, επειδή δεν θέλει να μοιράζεται ιδιοκτησιακές πληροφορίες με τις δυτικές δυνάμεις. Η οικονομική αλληλεξάρτηση μεταξύ του φιλελεύθερου και του ανελεύθερου κόσμου που χρησίμευσε ως έρμα κατά των συγκρούσεων διαβρώνεται τώρα.

Η δημοκρατική θεωρία της ειρήνης λέει ότι οι δημοκρατίες συνεργάζονται με άλλες δημοκρατίες. Αλλά το κεντρικό ρήγμα στο διεθνές σύστημα σήμερα, όπως εξηγεί ο Μπάιντεν, είναι «η μάχη μεταξύ δημοκρατίας και απολυταρχίας».


Μπάιντεν, Πούτιν, Τζινπίνγκ: Οι τρείς πρωταγωνιστές… (σύνθεση φωτογραφιών Nikkei/AP)

Βεβαίως, οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να διατηρούν εγκάρδιες σχέσεις με ορισμένες μη δημοκρατίες, όπως η Σαουδική Αραβία. Ομως, η παγκόσμια τάξη διαιρείται όλο και περισσότερο, με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους δημοκρατικούς συμμάχους τους στο ΝΑΤΟ, την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα και την Αυστραλία από τη μία πλευρά και τις ρεβιζιονιστικές απολυταρχίες της Κίνας, της Ρωσίας, και του Ιράν από την άλλη.

Δεν χρειάζεται κανείς στηθοσκόπιο για να ανιχνεύσει τον απόηχο της σύγκρουσης του ελεύθερου κόσμου εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας, της φασιστικής Ιταλίας και της αυτοκρατορικής Ιαπωνίας.

Εχουμε τη φρικιαστική απάντηση

Τέλος, τα κονστρουκτιβιστικά επιχειρήματα σχετικά με τις κατευναστικές επιπτώσεις των παγκόσμιων κανόνων μαστίζονταν πάντα από αμφιβολίες για το αν αυτοί οι κανόνες ήταν πραγματικά καθολικοί. Καθώς η Κίνα εμπλέκεται σε γενοκτονία στη Σιντζιάνγκ και η Ρωσία εκδίδει αιματηρές πυρηνικές απειλές και ευνουχίζει αιχμαλώτους πολέμου στην Ουκρανία, έχουμε τώρα τη φρικιαστική απάντησή μας.

Επιπλέον, οι κονστρουκτιβιστές θα μπορούσαν να σημειώσουν ότι η διάσπαση της δημοκρατίας έναντι της απολυταρχίας στη διεθνή πολιτική δεν είναι απλώς ζήτημα διακυβέρνησης αλλά τρόπου ζωής. Οι ομιλίες και τα γραπτά του Σι και του Πούτιν αποτελούν συχνά ιδεολογικούς κομπασμούς για την ανωτερότητα των αυταρχικών συστημάτων και τις αποτυχίες της δημοκρατίας.

Είτε μας αρέσει είτε όχι – βρισκόμαστε πίσω, σε μια διαμάχη του 20ού αιώνα για το αν οι δημοκρατικές ή αυταρχικές κυβερνήσεις μπορούν να αποδώσουν καλύτερα για τον λαό τους, προσθέτοντας ένα πιο επικίνδυνο ιδεολογικό στοιχείο σε αυτόν τον ανταγωνισμό.

Ευτυχώς, υπάρχουν κάποια καλά νέα. Η καλύτερη κατανόηση της διεθνούς πολιτικής μπορεί να βρεθεί σ’ ένα συνδυασμό θεωριών. Μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας προτιμά μια φιλελεύθερη διεθνή τάξη, και αυτή η τάξη καθίσταται δυνατή μόνο από τη ρεαλιστική στρατιωτική δύναμη των Ηνωμένων Πολιτειών και των δημοκρατικών συμμάχων τους.

Πολλοί λόγοι να ανησυχούμε

Επιπλέον, 2.500 χρόνια θεωρίας και ιστορίας υποδηλώνουν ότι οι δημοκρατίες τείνουν να κερδίζουν αυτούς τους σκληρούς ανταγωνισμούς ισχύος και οι απολυταρχίες πυροδοτούνται καταστροφικά στο τέλος.

Δυστυχώς, οι διευκρινιστικές στιγμές που κάμπτουν την ιστορία σ’ ένα τόξο προς τη δικαιοσύνη συχνά εμφανίζονται μόνο μετά από πολέμους μεγάλων δυνάμεων.

Ας ελπίσουμε ότι οι σημερινοί εισερχόμενοι φοιτητές δεν θ’ αναπολούν στις τελετές αποφοίτησής τους το πού βρίσκονταν όταν ξεκίνησε ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αλλά η θεωρία των διεθνών σχέσεων μας δίνει πολλούς λόγους ν’ ανησυχούμε.

Headlines