Τουρκία: η δύσκολη επαναπροσέγγιση με τη Συρία

Η αποκάλυψη τον Αύγουστο από τον Μεβλούτ Τσαβούσογλου ότι τον περασμένο Οκτώβριο είχε μια σύντομη συνομιλία με τον Σύριο ομόλογό του στην οποία τόνισε την ανάγκη για συμφιλίωση ανάμεσα στην κυβέρνηση της Συρίας και την αντιπολίτευση, προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις, με αποκορύφωμα ότι οργανώθηκαν διαδηλώσεις σε διάφορα σημεία στη Βόρεια Συρία.

Ο Τσαβούσογλου έσπευσε να διευκρινίσει ότι απλώς αναφέρθηκε στην ανάγκη να υπάρξει ένας πολιτικός συμβιβασμός ανάμεσα στη συριακή κυβέρνηση και την αντιπολίτευση και όχι για συνολική «ειρήνη». Την ίδια στιγμή στελέχη του κυβερνώντος AKP δήλωναν ότι θα μπορούσε στο μέλλον να υπάρξει ακόμη και συνάντηση ανάμεσα στον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και τον Μπασάρ αλ-Άσαντ.

Η φόρτιση που προκλήθηκε από το ενδεχόμενο μιας τέτοιας επαναπροσέγγισης αποτυπώνει τη συνολικότερη φόρτιση που ούτως ή άλλως έχει το θέμα των τουρκοσυριακών σχέσεων.

Ας μην ξεχνάμε ότι από την αρχή του εμφυλίου πολέμου στη Συρία η Τουρκία πήρε μια σαφή θέση υπέρ της ανάγκης ανατροπής της κυβέρνησης Άσαντ, για την ακρίβεια θεώρησε ότι ήταν η μεγάλη ευκαιρία για να γίνει κάτι τέτοιο, έχει μια μακρά εμπλοκή στον ίδιο τον εμφύλιο αφού υποστηρίζει και χρηματοδοτεί ένα τμήμα της ένοπλης ισλαμικής αντιπολίτευσης στην κυβέρνηση Άσαντ, τον «Συριακό Εθνικό Στρατό» Και βέβαια η Τουρκία αυτή τη στιγμή κατέχει ουσιαστικά συριακό έδαφος, στο οποίο μάλιστα εν μέρει ασκεί και κρατικές λειτουργίες οργανώνοντας π.χ. την εκπαίδευση.

Η σημασία του Κουρδικού ζητήματος

Την ίδια στιγμή η Τουρκία εξακολουθεί να μην έχει αντιμετωπίσει τη βασική «υπαρξιακή» της ανησυχία σε σχέση με τη Συρία, που είναι η δράση εκεί των κουρδικών πολιτοφυλακών και το ενδεχόμενο οι εκτάσεις που ελέγχονται από τους Κούρδους, που έχουν και την κάλυψη των ΗΠΑ, να αποτελούν ένα παράδειγμα οιονεί κουρδικής κρατικής οντότητας και ταυτόχρονα να λειτουργούν – μαζί με τις περιοχές του Ιράκ όπου δραστηριοποιείται το PKK – ως εφαλτήρια για τη δράση του τελευταίου και στο έδαφος της Τουρκίας.

Η Τουρκία έχει ζητήσει να αντιμετωπίσει αυτό το θέμα με το να πάρει το «πράσινο φως» για μια ακόμη μεγάλη στρατιωτική επιχείρηση κατά των Κούρδων της Συρίας, που όμως προσκρούει στις αντιρρήσεις τόσο των ΗΠΑ, που μέσω των Κούρδων διατηρούν παρουσία, αλλά και τις Ρωσίας και του Ιράν που θεωρούν ότι μια τέτοια επιχείρηση θα πάει πίσω τη συνολική προσπάθεια πολιτικής λύσης της συριακής κρίσης. Μάλιστα, το τελευταίο διάστημα έχει υπάρξει μια κλιμάκωση των τουρκικών επιθέσεων κατά Κούρδων στη Συρία.

Αυτό αναγκαστικά φέρνει την Τουρκία αντιμέτωπη με το ενδεχόμενο να αλλάξει την κεντρική γραμμή της ανατροπή της κυβέρνησης Άσαντ και να τη φέρει πιο κοντά σε μια προοπτική συνεννόησης με τη Δαμασκό στο βαθμό που αυτό θα εξασφαλίζει τον περιορισμό της δράσης των κουρδικών οργανώσεων. Άλλωστε, τόσο η κυβέρνηση Άσαντ όσο και η Ρωσία και το Ιράν έχουν κάνει σαφές ότι θέλουν μια Συρία πολιτικά και εδαφικά ακέραιη και αυτό σημαίνει ότι τα δικαιώματα των Κούρδων εντός της πολιτικής λύσης δεν θα αμφισβητούν αυτό το όριο.

Επιπλέον, η Τουρκία θέλει κάποια στιγμή να αντιμετωπιστεί και το ζήτημα της επιστροφής των περίπου 3,5 εκατομμυρίων Σύριων προσφύγων που βρίσκονται σε τουρκικό έδαφος. Η Τουρκία έχει προτείνει τη μετεγκατάστασή τους στη «ζώνη ασφαλείας» που θέλει να διαμορφώσει στο συριακό έδαφος και κυρίως στις περιοχές που θέλει να ανακτήσει από τις κουρδικές πολιτοφυλακές (με προφανή στόχο να αλλάξει και τη δημογραφική σύνθεσή τους), όμως χρειάζεται και τη συνεργασία της συριακής κυβέρνησης για τη μετεγκατάσταση ή επιστροφή τους σε άλλες περιοχές.

Και βέβαια η Τουρκία, που έχει επενδύσει σημαντικά, σε χρηματοδότηση και εξοπλισμό, σε συγκεκριμένες οργανώσεις της αντιπολίτευσης θα ήθελε αυτές οι οργανώσεις να είναι τμήμα της νέας κατανομής της εξουσίας στη μεταπολεμική Συρία, ελπίζοντας ότι αυτό θα είναι και ένας μηχανισμός τουρκικής επιρροής. Εδώ έχει σημασία ότι το περίγραμμα πολιτικής λύσης που συζητιέται και που κατεξοχήν έχει προωθήσει η Ρωσία όντως περιλαμβάνει μια μετάβαση που να επιτρέψει την πολιτική παρουσία και της αντιπολίτευσης.

Προφανώς όλα αυτά σηματοδοτούν το πλαίσιο ενός μάλλον δύσκολου διαλόγου ανάμεσα σε Άγκυρα και Δαμασκό, σε σημαντικό βαθμό υπονομευμένου προκαταβολικά από την αμοιβαία δυσπιστία που ενισχύθηκε από το γεγονός ότι χωρίς την ρωσική στρατιωτική παρουσία στη Συρία οι δύο πλευρές θα βρίσκονταν σε ανοιχτά εμπόλεμη κατάσταση.

Από την άλλη, η Τουρκία επενδύει και στον τρόπο που θα μπορούσε η Ρωσία να ρίξει το βάρος, με δεδομένο ότι η Μόσχα προφανώς επιθυμεί μια συνολική πολιτική λύση στο συριακό πρόβλημα και άρα θα μπορούσε να στηρίξει αυτή τη διαπραγμάτευση με τη Δαμασκό.

Οι δυσκολίες της επαναπροσέγγισης

Όμως, μια τέτοια κατεύθυνση έχει πολύ δύσκολες αφετηρίες, εάν αναλογιστούμε ότι τα αγκάθια είναι μεγάλα και πρώτα από όλα το ίδιο το γεγονός της τουρκικής στρατιωτικής παρουσίας στο συριακό έδαφος, καθώς η συριακή κυβέρνηση θέτει ως πρώτο όρο για οποιαδήποτε επαναπροσέγγιση τον τερματισμό της παρουσίας τουρκικών στρατευμάτων σε συριακό έδαφος.

Τα πράγματα δεν κάνει πιο εύκολα το γεγονός ότι ο Ερντογάν επιμένει στο σχέδιο του όχι απλώς για μια «ζώνη ασφαλείας» στη Συρία αλλά για έναν «διάδρομο ασφαλείας σε όλο το μήκος των νότιων συνόρων της Τουρκίας με τη Συρία και το Ιράκ και σε βάθος 30 χιλιομέτρων από τη συνοριακή γραμμή. Αυτή είναι μια πάγια τουρκική θέση τα τελευταία χρόνια και αυτή προσπάθησαν να κάνουν πράξη οι αλλεπάλληλες μεγάλες τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις σε συριακό έδαφος. Αυτό που τώρα προτείνει ο Ερντογάν, στο πλαίσιο και της ενδεχόμενης επαναπροσέγγισης με τη Δαμασκό είναι το να διατηρήσει η Τουρκία ένα δικαίωμα ελέγχου και παρέμβασης σε αυτή τη ζώνη ασφαλείας ακόμη και εάν αποχωρήσει ο κύριος όγκος των ενόπλων δυνάμεών της.

Αυτό προτείνεται ουσιαστικά ως μια νέα εκδοχή της «Συμφωνίας των Αδάνων» του 1998. Υπενθυμίζουμε ότι η συμφωνία εκείνη υπογράφτηκε τον Οκτώβριο του 1998, ύστερα από την απόφαση της Συρίας, ύστερα από τουρκική απαίτηση, να ζητήσει από τον ηγέτη του PKK Αμπντουλάχ Οτσαλάν να αποχωρήσει από το έδαφος της Συρίας.

Η συμφωνία αυτή είχε ως μη δημοσιευμένο όρο και τη δυνατότητα της Τουρκίας να κάνει στρατιωτικές επιχειρήσεις σε βάθος 5 χιλιομέτρων από τα σύνορα σε περιπτώσεις καταδίωξης μαχητών του PKK. Η συμφωνία δεν κυρώθηκε τελικά και υπήρξε μια επόμενη συμφωνία για τη συνεργασία κατά της τρομοκρατίας τον Δεκέμβριο του 2010 που πάλι είχε ως κεντρικό σημείο το να αποτραπεί η δυνατότητα το PKK να χρησιμοποιεί ως εφαλτήριο το συριακό έδαφος, αλλά μετά ακολούθησε ο εμφύλιος πόλεμος και η τουρκική εμπλοκή σε αυτό.

Η Τουρκία παρουσιάζει τη λογική της ζώνης των 30 χιλιομέτρων ως προσαρμογή ουσιαστικά της αρχικής πρόβλεψης της συμφωνίας των Αδάνων. Αυτό αποτυπώθηκε και στο μνημόνιο κατανόησης Πούτιν και Ερντογάν στο Σότσι τον Οκτώβριο του 2019 που περιλάμβανε αναφορά σε απομάκρυνση των κουρδικών πολιτοφυλακών και του οπλισμού τους σε βάθος 30 χιλιομέτρων από τη συνοριακή γραμμή.

Όμως, τώρα μια τέτοια κίνηση εξακολουθεί να προσκρούει στον τρόπο που η Δαμασκός θέτει τον όρο του τερματισμού της τουρκικής στρατιωτικής παρουσίας στη Συρία.

Η άλλη δυσκολία είναι ότι η Τουρκία θα ήθελε μια πολύ πιο σκληρή και «τιμωρητική» αντιμετώπιση των Κούρδων της Συρίας. Όμως, ούτε η Μόσχα, ούτε η κυβέρνηση της Δαμασκού σε αυτή τη φάση θέλουν μια τέτοια σύγκρουση. Αυτό που θα ήθελαν θα ήταν να εγκαταλείψουν οι Κούρδοι τα σχέδια για διακριτή κρατική οντότητα, να διακόψουν τη συνεργασία με τις ΗΠΑ και να αποδεχτούν την πολιτική ενότητα της Συρίας, διατηρώντας δικαιώματα πολιτιστικής αυτονομίας. Θα πιέσουν τους Κούρδους, αλλά δεν θα ανοίξουν πόλεμό μαζί τους.

Είναι σαφές επομένως ότι η όποια στροφή της Τουρκίας στη Συρία έχει ακόμη πολύ δρόμο και η διαπραγμάτευσή της κάθε άλλο παρά εύκολη θα είναι. Από την άλλη, έχοντας εκλογές την επόμενη χρονιά ο Ερντογάν πρέπει να δώσει την εικόνα ότι μπορεί να «δρομολογεί λύσεις» για τις μεγάλες γεωπολιτικές εμπλοκές της Τουρκίας.