Πόλεμος στην Ουκρανία: Η Αφρική ανάμεσα σε Δύση και Πούτιν

Ο πόλεμος του Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία μπαίνει στον έβδομο μήνα του, αλλά, όπως σημειώνει σε ανάλυσή του το Foreign Affairs, πολλές χώρες της Αφρικής δεν έχουν δείξει ακόμη την ισχυρή στήριξή τους στο Κίεβο προς απογοήτευση των Δυτικών ηγετών.

Τις πρώτες ημέρες της σύγκρουσης, αφού 17 αφρικανικές χώρες αρνήθηκαν να υποστηρίξουν ένα ψήφισμα του ΟΗΕ που καταδίκαζε τη Ρωσία, αρκετοί Ευρωπαίοι διπλωμάτες που είχαν τοποθετηθεί στις αφρικανικές πρωτεύουσες έκαναν μια μεγάλη επίδειξη προπηλακισμού των Aφρικανών ηγετών επειδή δεν πήραν θέση κατά της εισβολής.

• Διαβάστε επίσης: Η Αφρική μεταξύ γεωπολιτικής «σφύρας» και επισιτιστικής «άκμονος»

Ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής Σιρίλ Ραμαφόσα, ειδικότερα, ήταν ο στόχος ορισμένων εντυπωσιακά αντιδιπλωματικών tweets, με την Ριίνα Κιόνκα, τότε πρέσβειρα της ΕΕ στην Πρετόρια, να γράφει ότι «προβληματιστήκαμε επειδή (σ.σ. η Νότια Αφρική) βλέπει τον εαυτό της και θεωρείται από τον κόσμο ως μια χώρα που υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα».

Ωστόσο, παρά τις συνεχείς πιέσεις της Δύσης, η κατάσταση δεν άλλαξε πολύ κατά τους μήνες που ακολούθησαν. Τον Ιούλιο, για παράδειγμα, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν ταξίδεψε στην κεντρική και τη δυτική Αφρική για να συγκεντρώσει υποστήριξη για την Ουκρανία, ωστόσο το μόνο που κατάφερε ήταν να ταράξει πολλούς Αφρικανούς ηγέτες όταν τους κατηγόρησε για «υποκρισία» επειδή αρνήθηκαν να καταδικάσουν τον πόλεμο.

Ποιες χώρες έχουν πάρει θέση

Αντίθετα, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης σε πολλές αφρικανικές χώρες τον ίδιο μήνα, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ τόνισε τους δεσμούς της Ρωσίας με την ήπειρο και παρουσίασε τη Ρωσία ως «θύμα» στην Ουκρανία. Μέχρι σήμερα, μόνο μια χούφτα αφρικανικές χώρες – μεταξύ αυτών η Γκάνα, η Κένυα και η Νιγηρία – έχουν λάβει σαφή θέση για τον πόλεμο, και ακόμη και αυτές επικεντρώθηκαν κυρίως στην καταδίκη της επιθετικότητας ευρύτερα και σε γενικές εκκλήσεις για διπλωματία και ειρήνη παρά σε συγκεκριμένη κριτική στη Μόσχα.

Οι λόγοι της απροθυμίας

Αν και οι ηγέτες στη Δύση προβληματίζονται από αυτές τις εξελίξεις, υπάρχουν σαφείς λόγοι για την απροθυμία των αφρικανικών χωρών να υιοθετήσουν τη δυτική αφήγηση για την Ουκρανία.

Πρώτον, η Αφρική είναι μια τεράστια, περίπλοκη και εξαιρετικά ποικιλόμορφη ήπειρος και οι 54 χώρες και εδάφη της έχουν η καθεμία ξεχωριστές συνθήκες και ιστορίες, καθώς και διαφορετικές σχέσεις τόσο με τη Ρωσία όσο και με τη Δύση. Θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε ότι οι ηγέτες της ηπείρου θα μπορούσαν να ενοποιηθούν γύρω από μια ενιαία θέση αμέσως, τονίζει το Foreign Affairs.

Όταν στο παρελθόν οι αφρικανικές χώρες ενώθηκαν γύρω από μια κοινή θέση, αυτό έγινε συχνά μετά από χρόνια διαβουλεύσεων, όπως συνέβη με τη μετάβαση από τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας στην Αφρικανική Ένωση, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2002, αλλά προετοιμαζόταν από τα τέλη της δεκαετίας του 1990.

Σε άλλες περιπτώσεις, ένα κοινό μέτωπο καθοδηγήθηκε από μια συγκεκριμένη και επείγουσα απειλή, όπως η επιδημία Έμπολα στον ποταμό Μάνο ή η πανδημία COVID-19, την οποία οι αφρικανικές χώρες γνώριζαν ότι δεν θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν χωρίς κοινό μέτωπο. Για την Αφρική, ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία δεν έχει καμία από αυτές τις ιδιότητες.

Επιπλέον, ο σκεπτικισμός στις αφρικανικές πρωτεύουσες σχετικά με την ανάληψη της Δυτικής πλευράς σε έναν μακρινό πόλεμο στην Ευρώπη έχει επίσης τις ρίζες του σε μια ανισορροπία ισχύος μεταξύ της Δύσης και των αφρικανικών χωρών, η οποία συνήθως εκδηλώνεται ως δομική βία.

Νεοαποικιακές αδικίες

Πέρα από πολλές ιστορικές αδικίες που παραμένουν παραγνωρισμένες – πόσο μάλλον να έχουν λογοδοτήσει οι υπεύθυνοι- οι σύγχρονες μορφές αδικίας επιμένουν. Οι ηγέτες των Δυτικών εθνών σπεύδουν να κρύψουν κάτω από το χαλί τις βίαιες αποικιακές και νεοαποικιακές ιστορίες, ενώ οι αφρικανικές χώρες συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν τις συνέπειές τους. Σκεφτείτε την πανδημία COVID-19, κατά την οποία οι αφρικανικές χώρες έμειναν να ζητιανεύουν για φάρμακα και εμβόλια που τα Δυτικά έθνη πετούσαν κατά εκατομμύρια, επιτείνοντας την αίσθηση της υπό όρους φιλίας. Μόλις προστεθούν στο μείγμα οι προσπάθειες της ίδιας της Ρωσίας να επηρεάσει τις αφρικανικές χώρες, η ιστορία καθιστά δύσκολο για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους Ευρωπαίους συμμάχους τους να δημιουργήσουν έναν αφρικανικό συνασπισμό εναντίον της Μόσχας.

Οι ρωσικές δραστηριότητες στην Αφρική

Φυσικά, μια εξήγηση για την απροθυμία της Αφρικής να συμμορφωθεί με τη Δύση στο θέμα της Ουκρανίας είναι οι δραστηριότητες της ίδιας της Ρωσίας στην Αφρική, τονίζεται στο άρθρο. Όπως έχουν σημειώσει Δυτικές κυβερνήσεις και αναλυτές, η Μόσχα έχει εμπλακεί σε μια μεγάλης κλίμακας εκστρατεία παραπληροφόρησης, ιδίως στο διαδίκτυο, για να διαμορφώσει την αφρικανική γνώμη σχετικά με τη σύγκρουση.

Η προσπάθεια αυτή βασίζεται σε προηγούμενες ρωσικές εκστρατείες παραπληροφόρησης που έχουν επηρεάσει πολιτικές διαδικασίες αλλού, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, υποστηρίζεται. Τον Μάιο, ο Economist δημοσίευσε μια μελέτη των λογαριασμών του Twitter που χρησιμοποιήθηκαν για τη διάδοση της ρωσικής παραπληροφόρησης σχετικά με τον πόλεμο – ένας μεγάλος αριθμός αυτών των λογαριασμών είχε την έδρα του στην Αφρική και φαινόταν να στοχεύει σκόπιμα σε αφρικανικές κοινότητες.

Μια παραποιημένη εικόνα που κοινοποιήθηκε ευρέως από αφρικανικούς λογαριασμούς στο Twitter από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος υποτίθεται ότι έδειχνε έναν νεαρό Πούτιν με τον πρώην πρόεδρο της Μοζαμβίκης Σαμόρα Ματσέλ σε ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης μαχητών της ελευθερίας στην Τανζανία τη δεκαετία του 1970.

Στην πραγματικότητα, δεν θα μπορούσαν να έχουν γίνει τέτοιες συναντήσεις, ο Πούτιν δεν είναι αρκετά μεγάλος ώστε να βρισκόταν στην Τανζανία όταν θα είχαν τραβηχτεί αυτές οι φωτογραφίες. Αλλά οι εικόνες έγιναν viral, εν μέρει επειδή χρησίμευσαν για να ενισχύσουν τα αφρικανικά παράπονα για την αποικιακή κληρονομιά της Δύσης στην ήπειρο. Πράγματι, ο Ματσέλ πέθανε αργότερα σε ένα μυστηριώδες αεροπορικό δυστύχημα, το οποίο η Επιτροπή Δικαιοσύνης και Συμφιλίωσης της Νότιας Αφρικής συνέδεσε με την κυβέρνηση του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, τότε σύμμαχο της Δύσης.

Οι πόλεμοι της αποαποικιοποίησης

Οι πόλεμοι της αποαποικιοποίησης στην Αφρική δεν είναι αρχαία ιστορία. Μόλις το 2018, μια ομάδα ζωντανών θυμάτων της βρετανικής αποικιοκρατικής κυβέρνησης στην Κένυα μήνυσε με επιτυχία τη βρετανική κυβέρνηση για τα βασανιστήρια που υπέστησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του πολέμου για την ανεξαρτησία της Κένυας τη δεκαετία του 1950.

Άλλες αδικίες του Ψυχρού Πολέμου μόλις τώρα αρχίζουν να αντιμετωπίζονται. Τον Ιούνιο του τρέχοντος έτους, η βελγική κυβέρνηση επέστρεψε, στους απογόνους του θύματος, ένα δόντι με χρυσή κορώνα που ανήκε στον Πατρίς Λουμούμπα, τον πρώτο πρωθυπουργό της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό (ΛΔΚ), ο οποίος δολοφονήθηκε από βελγικό εκτελεστικό απόσπασμα το 1961 σε μια συνωμοσία που υποστηρίχθηκε από τις ΗΠΑ.

Για πολλές από αυτές τις χώρες, ο κομμουνισμός παρείχε μια εναλλακτική λύση στη δυτική αποικιοκρατία και μια βάση για τα αφρικανικά κινήματα ανεξαρτησίας του εικοστού αιώνα – μια κληρονομιά που επέτρεψε στη σύγχρονη Ρωσία, ως διάδοχο κράτος της Σοβιετικής Ένωσης, να παρουσιάζεται ότι βρίσκεται στη σωστή πλευρά της αφρικανικής ιστορίας. Φυσικά, η σοβιετική υποστήριξη για τα κινήματα αποαποικιοποίησης δεν προερχόταν μόνο από τη Ρωσία. Μεγάλο μέρος της προερχόταν από άλλα μέρη του κομμουνιστικού μπλοκ, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. Αλλά η Ρωσία διεκδίκησε επιδέξια αυτή τη φήμη και εκμεταλλεύτηκε την περίπλοκη σχέση της Αφρικής με τη Δύση.

Πολιτική επιβίωση με ρωσική υποστήριξη

Ένας δεύτερος λόγος για τον οποίο οι αφρικανικές χώρες άργησαν να στηρίξουν την Ουκρανία οφείλεται στις διαφορές μεταξύ του τρόπου με τον οποίο οι αφρικανικές χώρες και οι Δυτικές χώρες βλέπουν τη σύγχρονη γεωπολιτική. Πολλές από τις κυβερνήσεις που στρέφονται σήμερα προς τη Ρωσία – συμπεριλαμβανομένων του Μάλι, της Αιθιοπίας και της Ουγκάντα – οφείλουν την πολιτική τους επιβίωση στη ρωσική υποστήριξη, σημειώνει το Foreign Affairs.

Για παράδειγμα, η Ρωσία είναι βασικός προμηθευτής όπλων και έχει παράσχει στρατιωτική υποστήριξη μέσω μισθοφορικών δυνάμεων, όπως η Ομάδα Βάγκνερ, σε πολλές από τις αφρικανικές χώρες που απείχαν από την ψηφοφορία του ΟΗΕ για την καταδίκη της ρωσικής επίθεσης. Σήμερα, η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας όπλων στην Αφρική, αντιπροσωπεύοντας το 44% των αγορών όπλων μεταξύ 2017 και 2021 στην ήπειρο, σύμφωνα με το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνών για την Ειρήνη της Στοκχόλμης. (Η Ουκρανία είναι επίσης προμηθευτής όπλων σε ορισμένες αφρικανικές χώρες, ιδίως στο Νότιο Σουδάν).

Ρωσική στρατιωτική υποστήριξη

Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετοί Αφρικανοί ηγέτες με μακροχρόνια δυτική υποστήριξη δεν δίστασαν να «καλλιεργήσουν» τη ρωσική στρατιωτική υποστήριξη. Με δυτική υποστήριξη, για παράδειγμα, ο Γιοβέρι Μουσεβένι κυβέρνησε την Ουγκάντα για 38 χρόνια, ο Πολ Μπίγια κυβέρνησε το Καμερούν για 40 χρόνια.

Και οι δύο κατάφεραν να παραμείνουν στην εξουσία, παρά τις άφθονες αποδείξεις για εγκλήματα κατά του λαού τους (o Μακρόν βρισκόταν στο Καμερούν όταν έκανε την παρατήρησή του περί υποκρισίας, θυμίζει το Foreign Affairs).

Ωστόσο, παρόλο που οι Ηνωμένες Πολιτείες εκπαιδεύουν στρατιώτες της Ουγκάντα για να πολεμήσουν για λογαριασμό τους σε χώρες όπως η Σομαλία, η Ουγκάντα αγοράζει τα όπλα της κυρίως από τη Ρωσία και είχε την απότομη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών στην Αφρική το 2020. Παρομοίως, το Καμερούν, το οποίο είναι σημαντικός δικαιούχος της γαλλικής γενναιοδωρίας, υπέγραψε συμφωνία για όπλα με τη Μόσχα τον Απρίλιο του 2022, λίγο μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Για τα αυταρχικά καθεστώτα, οι προσπάθειες να παίξουν με τις σχέσεις των δύο πλευρών έχει ενισχύσει την αμφιθυμία της ηπείρου απέναντι στην Ουκρανία, τονίζεται στο άρθρο.

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου

Αλλά για άλλες χώρες, αυτό που ο Μακρόν αποκαλεί υποκρισία είναι πιο εύλογα κατανοητό ως κόπωση από τη σύγκρουση. Εξάλλου, η Αφρική έχει βιώσει και συνεχίζει να βιώνει πολλούς δικούς της δύσκολους πολέμους. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί αφρικανικοί πόλεμοι ήταν μάχες δι’ αντιπροσώπων μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Αν και οι Δυτικές δυνάμεις άργησαν να το αναγνωρίσουν, η κληρονομιά αυτών των συγκρούσεων – συμπεριλαμβανομένων της Αγκόλα, της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, της Μοζαμβίκης και αλλού – συνεχίζει να ρίχνει μια μακρά σκιά σε πολλά μέρη της ηπείρου. Την τελευταία φορά που οι Αφρικανοί κλήθηκαν να πάρουν θέση σε έναν πόλεμο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, χώρες καταστράφηκαν και εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους.

Στο κλασικό δοκίμιό του για την αποαποικιοποίηση, «Σχετικά με τη βία», που δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του «Οι άθλιοι της γης» το 1961, ο ψυχίατρος και πολιτικός φιλόσοφος Φραντς Φανόν έγραψε ότι «ο ουδετερισμός παράγει στον πολίτη του τρίτου κόσμου μια αδιαφορία και μια προγονική υπερηφάνεια που μοιάζει με πρόκληση».

Υποστήριξε ότι για τις αφρικανικές χώρες η ουδετερότητα ήταν απαραίτητη για την επιβίωση. Όμως, επέκρινε τους Αφρικανούς ηγέτες που επέτρεπαν στον ουδετερισμό να τροφοδοτεί τις ξένες προσπάθειες στρατιωτικοποίησης της ηπείρου. Σήμερα, το ίδιο μοτίβο αναδύεται και η προειδοποίηση παραμένει. Η Ρωσία έχει ήδη υποσχεθεί να επεκτείνει τις προμήθειες όπλων στις αφρικανικές χώρες, σε μια ξεκάθαρη προσπάθεια να εξαγοράσει την υποταγή τους. Τώρα, πολλοί ακτιβιστές και ηγέτες σε φιλοδημοκρατικούς κύκλους φοβούνται ότι η ήπειρος εισέρχεται σε μια άλλη περίοδο κατά την οποία οι προσπάθειες των ξένων δυνάμεων να εξαγοράσουν φίλους στις αφρικανικές κυβερνήσεις θα προαναγγείλουν μια νέα εποχή κακής ηγεσίας.

Τι θα έπρεπε να κάνει η Δύση;

Οι αφρικανικές χώρες έχουν μια μοναδική πλεονεκτική θέση απέναντι στον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία. Αντί να προσκαλούν περισσότερες από αυτές να συμμετάσχουν στον πόλεμο, οι Δυτικές χώρες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν αυτή την ευκαιρία για να επιτρέψουν στους Αφρικανούς να εφαρμόσουν στην πράξη τα μαθήματα που έχουν διδαχθεί από γενιές πολέμων στο έδαφός τους.

Η Αφρικανική Ένωση έχει δηλώσει ότι ένας από τους στόχους της είναι να «σιγήσουν τα όπλα μέχρι το 2030» και οι αφρικανικές χώρες διαθέτουν μερικούς από τους πιο περίπλοκους μηχανισμούς για την ειρήνη και την ασφάλεια στον κόσμο, εν μέρει επειδή καλούνται τόσο συχνά σε χρήση.

Το Συμβούλιο Ειρήνης και Ασφάλειας της Αφρικανικής Ένωσης, για παράδειγμα, είναι ένα μόνιμο όργανο λήψης αποφάσεων στο πλαίσιο της Ένωσης, ενώ υποπεριφερειακοί οργανισμοί όπως η Οικονομική Κοινότητα Δυτικοαφρικανικών Κρατών (ECOWAS) έχουν φτάσει στο σημείο να δημιουργήσουν τις δικές τους ικανότητες διατήρησης της ειρήνης και έγκαιρης προειδοποίησης.

«Πού είναι οι ειρηνοποιοί;»

Για όσους έχουν συνεργαστεί με τέτοιους φορείς, το κυρίαρχο ερώτημα σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι: «Πού είναι οι ειρηνοποιοί;». Εκτός από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, δεν βλέπουν πολλές ενδείξεις ότι οι παγκόσμιοι ηγέτες προτρέπουν για αποκλιμάκωση. Δεν είναι μια σύγκρουση μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης το ακριβές σενάριο για το οποίο υπάρχει η διεθνής διπλωματία;

Πράγματι, οι αφρικανικές χώρες γνωρίζουν πόσο δύσκολο είναι να τερματιστούν οι πόλεμοι. Μόνο στην Ανατολική Αφρική βρίσκονται σε εξέλιξη πολλαπλές συγκρούσεις, μεταξύ άλλων στην ανατολική Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, την Αιθιοπία, τη Σομαλία, το Νότιο Σουδάν και το Σουδάν. Αρκετές από αυτές είναι καταστροφικές: υπάρχουν ολοένα και περισσότερες ενδείξεις για γενοκτονία στην περιοχή Τιγκράι της Αιθιοπίας και ο λαός του Σουδάν συνεχίζει να αγωνίζεται για τον τερματισμό της στρατιωτικής διακυβέρνησης, καθώς άλλες χώρες – συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας – προσφέρουν στο στρατιωτικό καθεστώς στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη.

Ενστικτώδης επίγνωση

Οι συγκρούσεις αυτές έχουν προκαλέσει παρεμβάσεις από την Αφρικανική Ένωση, τη Διακυβερνητική Υπηρεσία Ανάπτυξης και την Ανατολικοαφρικανική Κοινότητα, για να μην αναφέρουμε μερικές διμερείς προσπάθειες διαμεσολάβησης. Ορισμένοι από αυτούς τους πολέμους μαίνονται εδώ και μια γενιά. Ο συλλογικός δισταγμός των αφρικανικών χωρών να εμπλακούν στην Ουκρανία πρέπει να ερμηνευθεί, εν μέρει, υπό το πρίσμα αυτής της ενστικτώδους επίγνωσης της μακροπρόθεσμης ζημίας που έχουν προκαλέσει οι πόλεμοι στην ήπειρο.

Η ιστορία υπενθυμίζει στις αφρικανικές χώρες να προσεγγίζουν τη σύγκρουση στην Ουκρανία με προσοχή και να αντιμετωπίζουν τους ισχυρισμούς περί φιλίας με καχυποψία. Για πολλούς Αφρικανούς, τα σημερινά ανοίγματα τόσο από τη Ρωσία όσο και από τη Δύση δεν αφορούν τη φιλία. Πρόκειται για τη χρησιμοποίηση της Αφρικής ως μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού.

Αυταρχικοί ηγέτες όπως ο Μπίγια μπορούν και έχουν αποκομίσει οφέλη από τον πόλεμο. Αλλά η κυρίαρχη αφρικανική θέση, δεδομένης της μεγάλης αβεβαιότητας σχετικά με τον πόλεμο και την έκβασή του, ήταν να απαιτήσει την ειρήνη και να παροτρύνει τη διπλωματία – και, όποτε είναι δυνατόν, να αποφύγει να πάρει θέση σε μια σύγκρουση που φαίνεται απίθανο να προσφέρει πολλά στην Αφρική, ιδιαίτερα αν μετατρέψει την ήπειρο σε ένα νέο θέατρο πολέμου με αντιπροσώπους, καταλήγει το Foreign Affairs.