Κοινοτοπία, το σκληρό υποκατάστατο της σιωπής

Οταν φεύγει από τη ζωή μια διασημότητα, συνήθως γράφεται ή λέγεται ότι «φεύγει ο τελευταίος ευπατρίδης» αν πρόκειται για πολιτικό, ο «τελευταίος μεγάλος σταρ» στην περίπτωση ηθοποιού, η τελευταία «μεγάλη φωνή» αν ο αποδημήσας είναι αοιδός κ.λπ. Πρόκειται πάντα για κάποιον «τελευταίο» που «σφραγίζει μια εποχή» και παίρνει και τα κλειδιά μαζί του. Ο θάνατος δι’ αυτής της υπερβολής, προσπαθεί να δηλωθεί σπαρακτικότερα, ήτοι να γίνει πιο εμπορικός επικοινωνιακά. Υπάρχει μεγάλη ανάγκη να χριστεί κάποιος οριοθέτης ενός αόριστου, φευγαλέου και ιλιγγιώδους αξιακού συστήματος. Οταν «κατακρημνίζεται» μια διασημότητα από ένα σκάνδαλο ή έγκλημα, αφού περάσει ένα διάστημα συντριπτικών κειμένων-χτυπημάτων, συνήθως ακολουθεί μια συγχωρητική περίοδος, με ελεητικά κείμενα: «Συγκλονίζει η εξομολόγηση του τάδε, που ζει εξαθλιωμένος…». Παλιότερα, γινόταν χρήση της λέξης «ράκος», ιδίως για χασογκόληδες ποδοσφαιριστές.

Λυρικά ή καταγγελτικά ή ελεητικά ή σαρκαστικά κείμενα, συχνά είναι μια συρραφή αισθηματικών ιστορημάτων, μια διήγηση με τους όρους ψυχαγωγικού λαϊκού αναγνώσματος, που έχει όμως μέσα του, κρίσιμα δομικά στοιχεία αφήγησης: θάνατο, αποθέωση, αμαρτία, συμπόνια ή εκτέλεση. «Εφυγε ξεχασμένος από όλους». Να μια προδέσμευση συναισθηματική του αναγνώστη. Η πιο προβλέψιμη εκδοχή κοινοτοπίας, βρίσκεται στις δηλώσεις πολιτικών με αφορμή κάποια επέτειο. Εκεί όλοι «τιμούν», όλοι «διδάσκονται», όλοι κουβαλάνε στο προσωπικό τους ληξιαρχείο κάποιο «παράδειγμα», κάποια σπουδαία «παρακαταθήκη». Οι πολιτικές, επετειακές δηλώσεις ανήκουν στην ίδια υφολογική κατηγορία με τις γραπτές ομιλίες. Οι λογογράφοι χτενίζουν το Διαδίκτυο, τα πιο εμπορικά κείμενα είναι ψηλά άρα τα διαβάζουν άμεσα όλοι κι έτσι, γράφουν τον λόγο που θα εκφωνήσει ο πολιτικός, μεταφερόμενοι χαρμόσυνα στα ανίκητα κλισέ. Οι ομιλίες δεν έχουν ενσωματώσει μόνο τα μορφολογικά στοιχεία δηλώσεων, αλλά και την υποκριτική. Ετσι μπορείς να δεις ρήτορα να «διαβάζει» υπναλέα παριστάνοντας τον ήρεμο, να ανεβάζει ντεσιμπέλ παριστάνοντας τον αγανακτισμένο, να συμβουλεύεται τις σημειώσεις του (λογογράφου του) ακόμα για το «ευχαριστώ» στο κλείσιμο της ομιλίας. Στους λόγους επιβιώνουν οι φροντιστηριακές «εκθέσεις ιδεών».

Η κοινοτοπία γίνεται το σκληρότερο υποκατάστατο της σιωπής. Είναι άραγε θέμα φτωχού ύφους, χαμηλής επινοητικότητας ή θέμα αδύναμου περιεχομένου; Ή μήπως δεν πρόκειται για μια ρητορική αδυναμία, αλλά για κάτι δραματικότερο; Μια διανοητική και ηθική σιωπή αδρανοποιεί μεγάλο μέρος του δημόσιου λόγου. Δεν έχουμε να πούμε τίποτα, δεν εννοούμε αυτό που λέμε, δεν μπορούμε να ακούσουμε τίποτα. Εχουν (σε μεγάλο βαθμό) παύσει να λέγονται και να γράφονται σημαντικά πράγματα, τυλίγονται όλα στην εντυπωσιοθηρία, την τιποτολογία ή σε ένα γλωσσικό, πολιτικό «Μπραβιλίκι». Κατηγορηματικές ανοησίες που περιγράφουν – συχνότατα – μπούρδες, συνήθως και πολιτικής τάξης, σαχλαμάρες.

Σαν να είναι η πραγματικότητα τόσο επώδυνη, τόσο ασύλληπτη, που μόνο η κοινοτοπία και τα προκάτ σχήματα μπορούν να την «πιάσουν», να την εκφράσουν. Οσο παράλογα είναι αυτά που συμβαίνουν, τόσο πιο αδύναμη και ανέμπνευστη γίνεται η περιγραφή τους. Οσο διογκώνεται το πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό πρόβλημα, τόσο ανθίζει η έλλειψη ταλέντων, τόσο αποκλίνουν οι προσωπικές ικανότητες από τις ιστορικές απαιτήσεις. Ο δημόσιος λόγος «παραγγέλνεται» και αναπαράγει την αισθητική του παραγγελιοδότη. Οι θεατές, οι αναγνώστες, οι υψηλοί αριθμοί τους, επιβάλλουν και μορφοποιούν αυτό που θέλουν ή μπορούν να ακούσουν. Σ’ αυτόν τον κύκλο παραγωγής και κατανάλωσης περιγραφικού, αναλυτικού ή αξιολογικού λόγου, φαίνεται ότι χάνεται κάθε πρωτοτυπία, πίστη, πάθος. Ετσι βέβαια, μέσα σ’ αυτή την «υποχώρηση», αστράφτουν οι οξυδερκείς, οι επίμονοι, οι «δύσκολοι» αναγνώστες, θεατές, αυτοί που συνδυάζουν, θυμούνται, παρατηρούν, ξανακοιτούν. Το ελπιδοφόρο είναι, ότι τους αντιστοιχούν και μερικοί γραφείς, μερικοί δημιουργοί.