Η πρόκληση της αμεσότητας

Γιατί άραγε, και σε τι, ενδιαφέρει την Ελλάδα, την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο η απόρριψη ενός σχεδίου Συντάγματος στη μακρινή και «τριτοκοσμική» Χιλή; Γιατί συμπυκνώνει, και μάλιστα με τρόπο περιπετειώδη και συναρπαστικό, τα προβλήματα αλλά και τις δυνατότητες της σύγχρονης δημοκρατίας, ειδικά στη μορφή της «άμεσης δημοκρατίας».

Τον Οκτώβριο του 2019 μια φαινομενικά «αθώα» αφορμή – η αύξηση του εισιτηρίου του μετρό από την τότε Δεξιά κυβέρνηση – προκάλεσε μαζικές διαδηλώσεις, που πήραν τη μορφή ειρηνικής λαϊκής εξέγερσης, κατά του τρόπου που κυβερνιόταν η χώρα αλλά και κατά των θεσμών που παρέμεναν αμετακίνητοι από την εποχή του Πινοτσέτ. Απορρίπτοντας τη λύση της βίαιης καταστολής, ο τότε πρόεδρος Πινιέρα εκτόνωσε την κατάσταση μέσω της ανακοίνωσης για διεξαγωγή συνταγματικού δημοψηφίσματος. Στις 25 Οκτωβρίου του 2020, το 79% των πολιτών της Χιλής ψήφισε υπέρ της κατάργησης του «νεοφιλελεύθερου» Συντάγματος στο οποίο είχαν συμπράξει μια στυγνή δικτατορία και η οικονομική «σχολή του Σικάγου» (μικρός ρόλος του κράτους, ιδιωτικοποιήσεις παντού, περιορισμένη προστασία θεσμών και δικαιωμάτων) και ενέκρινε την εξαρχής εκπόνηση νέου Συντάγματος από εκλεγμένο σώμα αντιπροσώπων του λαού. Η 154μελής και με απόλυτη ισότητα φύλων Συντακτική Συνέλευση ολοκλήρωσε και παρέδωσε το σχέδιό της, αποτελούμενο από 388 άρθρα, τον Ιούνιο του 2022, αφού προηγουμένως, τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς, είχε εκλεγεί πρόεδρος της χώρας ο 36χρονος αριστεριστής Γκάμπριελ Μπόριτς, ένθερμος υποστηρικτής του νέου Συντάγματος. Το σχέδιο έθετε τις βάσεις για μια εντελώς διαφορετικής μορφής διακυβέρνηση, με τέσσερεις βασικές αιχμές: πλήρη ισότητα των φύλων (ως προς τα δικαιώματα αλλά και τη συμμετοχή στα κρατικά αξιώματα και τις δημόσιες υπηρεσίες), προτεραιότητα στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (συνταγματοποίηση του δικαιώματος σε καθαρό περιβάλλον, της υποχρέωσης περιβαλλοντικής δράσης του κράτους και της διεθνούς συνεργασίας), πρόβλεψη ευρύτατου πλέγματος ατομικών δικαιωμάτων (αμβλώσεις, δημόσια υγεία και παιδεία, εγγυημένη σύνταξη, «αξιοπρέπεια του πολίτη», ψήφος στα 16), βαθιές αλλαγές στον τρόπο διοίκησης (εκτεταμένη αποκέντρωση, αναγνώριση δικαιωμάτων των ιθαγενών πληθυσμών, αντικατάσταση της Γερουσίας από «Συμβούλιο Περιφερειών»). Ενα σύγχρονο, πρωτοπόρο, προοδευτικό Σύνταγμα – αυτό απέρριψε με 62% ο ίδιος λαός που το είχε απαιτήσει και καταστήσει εφικτό.

Οι πιθανές αιτίες είναι πολλές και δεν χωρούν σε μονοσήμαντα σχήματα. Αλλες σχετίζονται με τη χώρα και τη συγκυρία – ξύπνημα και αντίδραση της «λαϊκής Δεξιάς», εκτεταμένη παραπληροφόρηση με συμμετοχή και του ξένου Τύπου, εμφάνιση κάποιων από τις προτεινόμενες αλλαγές ως υπερβολικά ριζοσπαστικών και διχαστικών -, οι πιο ενδιαφέρουσες, όμως, συνδέονται με την ίδια τη φύση της «δημοψηφισματικής δημοκρατίας»: απάντηση με ένα «ναι» και ένα «όχι» σε σύνθετα τεχνικά ζητήματα, υπέρμετρη πολιτικοποίηση της ψήφου (το «ναι» ή «όχι» αφορά πρωτίστως την κυβέρνηση), πρόσφορο έδαφος για λαϊκιστικές κορόνες και χειραγώγηση (ως και ότι θα άλλαζε η σημαία και το όνομα της Χιλής ακούστηκε), εκτόνωση γενικής δυσφορίας για τα «προβλήματα της ζωής». Σημαίνουν άραγε τα εγγενή προβλήματα ότι το χιλιανό πείραμα πήγε χαμένο και ότι ο λαός, όπως γράφηκε σε αυτή την εφημερίδα, «γύρισε την πλάτη στην πρόοδο»; Πιστεύω πως όχι: ο σπόρος έπεσε, ο λαός περιμένει να πειστεί, μια νέα Συνέλευση και ένα νέο – πιθανότατα λιγότερο «προχωρημένο» – σχέδιο είναι προ των πυλών, ο Πινοτσέτ πήρε μια μικρή παράταση αλλά δεν πρόκειται να επιζήσει. Ο αγώνας για περισσότερη δημοκρατία δεν κερδίζεται μεμιάς.

Ο Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος