Ο Γουίλιαμ Κλάιν έσπασε τους μισούς κανόνες της φωτογραφίας και αγνόησε τους άλλους μισούς

Εξωτερικός χώρος. Φως ημέρας. Δύο αγόρια σε μια πόρτα. Ο μεγαλύτερος, 11 ή 12 ετών, κρατάει ένα περίστροφο με στόχο το αριστερό μάτι του θεατή. Γρυλίζει, έτοιμος να σε σκοτώσει. Ο μικρότερος, ίσως 8 ετών, έχει το πρόσωπο ενός αγγέλου. Είναι μια κοκκώδης ασπρόμαυρη φωτογραφία, σκηνοθετημένη γύρω στο 1954, με τίτλο «Gun 1, New York».

Ο εικαστικός Γουίλιαμ Κλάιν την αποκάλεσε αυτοπροσωπογραφία. Ήταν και τα δύο αγόρια, είπε. Ο ένας μεγάλωσε θυμωμένος στους δρόμους της Νέας Υόρκης και ήταν ικανός για όλα. Ο άλλος, ευαίσθητος και έξυπνος, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι ως νεαρός και αφιερώθηκε στη μία καλλιτεχνική ενασχόληση μετά την άλλη.

Ο Κλάιν, ο οποίος έπιασε το πνεύμα και την ενέργεια των μεγάλων πόλεων και σατίριζε τον κόσμο της μόδας με τις εντυπωσιακά πρωτότυπες φωτογραφίες του και απεικόνιζε τον Μοχάμεντ Άλι και τον Έλντριτζ Κλίβερ ως εμβληματικούς επαναστάτες στις ταινίες ντοκιμαντέρ του, πέθανε το βράδυ του Σαββάτου στο Παρίσι. Ήταν 96 ετών.

Ο βοηθός του Πιερ Λουίς Ντένις επιβεβαίωσε τον θάνατό του.

• Διαβάστε ακόμα: Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν: Φωτογράφιζε στιγμές που τα περισσότερα μάτια θα προσπερνούσαν

Ένας από τους πιο διάσημους φωτογράφους της γενιάς του, που εκπροσωπείται σε μουσεία σε όλη την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Κλάιν ξεκίνησε την καριέρα του ως ένας ανήσυχος μεταπολεμικός Αμερικανός στο Παρίσι, ο οποίος πήρε ένα στούντιο στην Αριστερή Όχθη, αψήφησε τις παραδόσεις και βυθίστηκε στα αναρχικά του οράματα για τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη φωτογραφία δρόμου και τη μόδα, τις ταινίες μεγάλου μήκους και τα ντοκιμαντέρ.

Ζωγράφισε στροβιλιζόμενες τοιχογραφίες και γλυπτά σχήματα που κινούνταν. Οι φωτογραφίες του έμοιαζαν με ατυχήματα. Τόνιζε τα αρνητικά, φώτιζε τις αντιθέσεις και έστηνε τα θέματα για να δημιουργήσει ψευδαισθήσεις αυθορμητισμού. «Ο Κλάιν έσπασε τους μισούς κανόνες της φωτογραφίας και αγνόησε τους άλλους μισούς», έγραψε ο Τζιμ Λούις στο περιοδικό Slate, το 2003.

Τα έργα του Κλάιν έχουν εκτεθεί για περισσότερο από μισό αιώνα σε γκαλερί, κινηματογράφους και αναδρομικές εκθέσεις φωτογραφίας, με πιο πρόσφατη έκθεση στο Διεθνές Κέντρο Φωτογραφίας στο Μανχάταν – η πρώτη στη γενέτειρά του, τη Νέα Υόρκη, από το 1994 – σε μια έκθεση που εγκαινιάστηκε στις 3 Ιουνίου. (Ήταν προγραμματισμένο να κλείσει τη Δευτέρα, αλλά τώρα θα παραμείνει ανοιχτή μέχρι την Πέμπτη, δήλωσε εκπρόσωπος).

«Οι φωτογραφίες του Κλάιν σπρώχνουν τον θεατή στη δράση της πόλης με ένα αγενές τράβηγμα», έγραψε ο Άρθουρ Λουμπό στους New York Times κάνοντας κριτική στην εν λόγω έκθεση.

Στις δεκαετίες του 1950 και του ’60, ο Κλάιν έχτισε τη φήμη του με εκπληκτικά καινοτόμα βιβλία φωτογραφιών της Νέας Υόρκης, της Ρώμης, της Μόσχας και του Τόκιο. Ήταν ονειρικές εικόνες της ζωής της πόλης, με πρόσωπα σε ένα πλήθος θολά από την κίνηση ή σκοτεινά μουτζουρωμένα, σαν σκηνές που βλέπει κανείς σε έκσταση. Ο Κλάιν αποκάλεσε τη Νέα Υόρκη «την παγκόσμια πρωτεύουσα της αγωνίας» και οι κριτικοί είπαν ότι οι φωτογραφίες του αντικατοπτρίζουν μια απαγορευτική, βίαιη και ενοχλητική πόλη.

Ο πρώιμος προστάτης του ήταν το περιοδικό Vogue. Κάλυψε τα έξοδα για τη φωτογράφηση των σκιωδών αστικών σκηνών του και για μια δεκαετία δημοσίευσε τη δουλειά του στον τομέα της μόδας, συχνά σαρδόνιες συνθέσεις μοντέλων με ρούχα υψηλής ραπτικής που πιάστηκαν στην κίνηση της 5ης Λεωφόρου, της Via Veneto ή της Ginza μέσα από ευρυγώνιους ή τηλεφακούς. Οι εικόνες ήταν καθηλωτικές και φανταχτερές. Τις αποκαλούσε σάτιρες της μόδας και της ίδιας της Vogue.

«Οι φωτογραφίες μου είναι ως επί το πλείστον παρωδίες», είπε. «Η πρόθεσή μου ήταν να δείξω πόσο ψεύτικες ήταν οι πόζες. Αλλά κανείς δεν παραπονέθηκε. Φρόντιζα πάντα να φαίνεται το φόρεμα».

Ο Αλεξάντερ Λίμπερμαν, διευθυντής σύνταξης της μητρικής εταιρείας της Vogue, Condé Nast, αναγνώριζε στον Κλάιν την πρωτοπορία. «Στις φωτογραφίες μόδας της δεκαετίας του ’50, τίποτα σαν τον Κλάιν δεν είχε ξανασυμβεί», είπε. «Λειτούργησε σαν ένας Φελίνι, διαισθανόμενος το λαμπερό και το γκροτέσκο».

Ο Κλάιν το έθεσε με άλλο τρόπο: «Στον κόσμο της μόδας, δεν μπορείς ποτέ να είσαι υπερβολικά παράλογος».

Για μια φωτογράφηση μόδας, στο Lower East Side του Μανχάταν, έβαλε δύο κομψά ντυμένα λευκά μοντέλα μπροστά από ένα εγκαταλελειμμένο κουρείο που είχε βάψει μοβ. Από παρόρμηση ζήτησε από έναν μαύρο άνδρα που εργαζόταν εκεί κοντά, ντυμένος στα λευκά, να καθίσει δίπλα τους στη βιτρίνα. Οι συντάκτες της Vogue έκοψαν τον άνδρα στη δημοσιευμένη έκδοση.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως τις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο Κλάιν εγκατέλειψε τη φωτογραφία και έκανε μια σειρά από σατιρικές ταινίες και ντοκιμαντέρ. Η πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους, «Ποια είσαι, Πόλι Μάγκου;», το 1966, ήταν μια διακωμώδηση της μόδας, με μοντέλα ντυμένα με λαμαρίνες που συγκρατούνταν με παξιμάδια και βίδες.

Το πιο γνωστό ντοκιμαντέρ του Κλάιν, «Μοχάμεντ Άλι, ο Μέγιστος», ήταν μια μελέτη σε δύο μέρη για την εξέλιξη του πυγμάχου από τον Κάσιους Κλέι που νίκησε τον Σόνι Λίστον για το πρωτάθλημα βαρέων βαρών το 1964 στον μουσουλμάνο που του αφαιρέθηκε ο τίτλος επειδή αρνήθηκε να αγωνιστεί στο Βιετνάμ και στη συνέχεια τον διεκδίκησε νικώντας τον Τζορτζ Φόρμαν στο Ζαΐρ το 1974.

Η ταινία, με cameos από τους Beatles και ένα σχόλιο του Μάλκολμ Χ λίγο πριν από τη δολοφονία του το 1965, αποτυπώνει τον ενθουσιασμό των νεαρών μαύρων Αμερικανών καθώς ο Άλι επιδεικνύει μοναδική γοητεία, αψηφά την κυβέρνηση και γίνεται σύμβολο της υπερηφάνειας των μαύρων.

«Οι λεγόμενες μάχες ανάμεσα στο καλό και το κακό πάντα μου προκαλούσαν εμμονή», δήλωσε ο Κλάιν στους Times το 2003. «Εδώ ήταν ο Κάσιους Κλέι, ένας καθαρόαιμος Αμερικανός. Αλλά έγινε ο κακός επειδή ήταν μαύρος και είχε μεγάλο στόμα. Κανείς δεν τον έπαιρνε στα σοβαρά. Όταν έκανα το πρώτο μέρος της ταινίας, όλοι το μισούσαν. Όλοι τον μισούσαν μέχρι το Ζαΐρ».

Ο Γουίλιαμ Κλάιν γεννήθηκε στο Μανχάταν στις 19 Απριλίου 1926, γιος Ευρωπαίων μεταναστών. (Ορισμένες πηγές αναφέρουν ως έτος γέννησής του το 1928, αλλά ο Ντένις, ο βοηθός του, επιβεβαίωσε ότι ήταν το 1926). Η επιχείρηση ενδυμάτων του πατέρα του απέτυχε κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Ένα έξυπνο εβραϊκό αγόρι σε μια ιρλανδική γειτονιά, ο Γουίλιαμ διάβαζε αχόρταγα, σύχναζε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης και αποφοίτησε από το Λύκειο Townsend Harris στα 14 του.

Σπούδασε κοινωνιολογία στο City College της Νέας Υόρκης, αλλά εγκατέλειψε ένα χρόνο πριν από την αποφοίτησή του και κατατάχθηκε στον μεταπολεμικό στρατό. Υπηρέτησε στη Γερμανία και τη Γαλλία και σχεδίαζε γελοιογραφίες για τη στρατιωτική εφημερίδα Stars and Stripes. Αποστρατεύτηκε το 1948, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, γράφτηκε στη Σορβόννη και σπούδασε ζωγραφική με τον Φερνάντ Λεζέρ.

Το 1948 παντρεύτηκε τη Ζαν Φλορίν, την οποία γνώρισε τη δεύτερη μέρα της παραμονής του στην πόλη. Πέθανε το 2005. Απέκτησαν έναν γιο, τον Πιερ.

Ο Κλάιν πειραματίστηκε με γεωμετρική και αφηρημένη ζωγραφική και γλυπτική χρησιμοποιώντας γραφικά, κινούμενα μέρη και μεταβαλλόμενα φώτα. Για ένα έργο, στο Μιλάνο, ζωγράφισε αφηρημένες μελέτες πάνω σε περιστρεφόμενα διαχωριστικά δωματίων. Αποφάσισε να φωτογραφίσει το αποτέλεσμα και βρήκε τις θολές γεωμετρικές μορφές μια αποκάλυψη.

«Μου φάνηκε ότι η θολούρα έδινε μια άλλη διάσταση στις γραμμές, τα τετράγωνα και τους κύκλους με τα οποία όλοι παίζαμε και ήταν μια διέξοδος από τη σκληρή ρουτίνα», είπε στη συγγραφέα και επιμελήτρια Ζαν Λίβινγκστον. «Με ιντρίγκαρε το τι θα μπορούσε να γίνει με μια φωτογραφική μηχανή».

Ο Κλάιν προσεγγίστηκε από τον Λίμπερμαν της Condé Nast και έγινε φωτογράφος της Vogue από το 1955 έως το 1965 ενώ ανέλαβε τα βιβλία για τις πόλεις που καθιέρωσαν την πρώιμη φήμη του. Οι Αμερικανοί εκδότες απέρριψαν το έργο του ως χυδαίο, αλλά εμφανίστηκε στη Γαλλία το 1956 σε έναν τόμο με τίτλο «Η ζωή είναι ωραία και καλή για σένα στη Νέα Υόρκη». Περιλάμβανε ένα αστικό τοπίο του Μανχάταν του 1955, του οποίου η αργή υπερέκθεση έκανε το ηλιοβασίλεμα να μοιάζει με τη Χιροσίμα τη στιγμή της ατομικής καταστροφής της. Ακολούθησαν εικονογραφικά βιβλία για τη Ρώμη, τη Μόσχα και το Τόκιο.

Οι ταινίες του Κλάιν περιλάμβαναν το «Eldridge Cleaver, Black Panther» (1969), μια συμπαθητική απεικόνιση του συγγραφέα και επαναστάτη που δραπέτευσε με εγγύηση αφού ηγήθηκε μιας ενέδρας εναντίον αστυνομικών στο Όκλαντ της Καλιφόρνιας και εξορίστηκε στην Κούβα και την Αλγερία- και το «Far From Vietnam» (1967), μια συνεργασία με τους Ζαν Λικ Γκοντάρ, Αλέν Ρενέ και άλλους σκηνοθέτες που διαμαρτύρονταν για την αμερικανική εμπλοκή στον πόλεμο του Βιετνάμ.

Στα επόμενα χρόνια, το Παρίσι παρέμεινε το σπίτι του. Και ενώ γύριζε ταινίες περιστασιακά, ο Κλάιν επέστρεψε σε μεγάλο βαθμό στις ρίζες του στη φωτογραφία, την οποία οι κριτικοί χαρακτήρισαν ως την ισχυρότερη μορφή τέχνης του. Έγιναν εκθέσεις στο Λονδίνο, τη Βαρκελώνη, το Παρίσι και σε πολλούς άλλους χώρους, συμπεριλαμβανομένης της Νέας Υόρκης.

«Η Νέα Υόρκη του Κλάιν είναι μια πόλη της νύχτας, ακόμη και κατά τη διάρκεια της ημέρας», έγραψε η Κάθριν Κνορ στην International Herald Tribune το 1996, «ένας ιλιγγιώδης τόπος όπου το μάτι ξεκινά από τον ουρανό και σταματά σε μια βιτρίνα με παιχνιδιών, όπου σχεδόν όλα τα άψυχα επισκιάζουν τον θεατή, οι διαφημίσεις κοροϊδεύουν τους περαστικούς, τα κτήρια είναι μεγάλα αλλά ο ζωτικός χώρος όχι, εκείνο το πρόσωπο στο πλήθος είναι ο παντοτινός άνθρωπος της κάθε μέρας».

Ένα βιβλίο φωτογραφιών του 2003, το «Paris + Klein», απεικόνιζε την πόλη της μόδας και του καλού φαγητού ως ένα freak show με καφετέριες της λεωφόρου, όπου κυρίες με χιτώνες τρώνε με πλαστικά πιρούνια σε χάρτινα πιάτα.

«Ως συνήθως, ο Κλάιν τρίβει τα πρόσωπά μας στην αστική βρωμιά και μας προκαλεί να προσβληθούμε», έγραψε ο κριτικός φωτογραφίας Ρίτσαρντ Γούντγουορντ στους Times. «Πρόκειται για τον ρατσισμό ενός Νεοϋορκέζου για το Παρίσι, όπως ακριβώς οι φωτογραφίες του 1954-55 για τη Νέα Υόρκη ήταν επηρεασμένες από έναν γαλλικό αισθησιασμό του φιλμ νουάρ. Αυτή η διπλή ταυτότητα επέτρεψε στον Κλάιν να κινείται εύκολα ανάμεσα σε δύο κόσμους και να θέτει ωστόσο τον εαυτό του ως αιώνιο outsider».

*Με στοιχεία από nytimes.com